ISLAMOFOBIIa JÁNE DINI FANATIZM — EKI QAÝIPTI ÚRDIS
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısteriniń birinde: «Kimde-kim tańerteń oıanyp, januıasynyń aman-esen, deni saý jáne sol kúngi ryzyq-nesibesin kóretin bolsa, onda dúnıeniń barlyq nyǵmetteri bar ekenin bilsin» dep beıbitshilik pen tynyshtyqtyń mánin uqtyrǵan. (Tırmızı, Ibn Mája).
Alaıda, Islam dinin durys túsinbegendikten áleýmettik jelilerde asyl dinimizdi buzaqylyq áreketterdiń bastaýy etip kórsetkisi keletin aqparattyq shabýyldar kúsheıip jatqany jasyryn emes. Mundaı jalǵan aqparattar, keıbir dúnıetanymy taıaz, oı-órisi tar bolǵan jastarymyzdy elitip, Islamnyń shynaıy maqsatynan alystatyp, ıdeologııalyq turǵydan manıpýlıatsııaǵa ushyratýda.
Mundaı jalǵan ıdeıalardyń qaýipi jaıly memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Ulttyq quryltaıdyń «Adal adam – Adal eńbek – Adal tabys» atty úshinshi otyrysynda sóılegen sózinde: «Radıkaldy neofıttar halqymyzdyń saltynda joq kıim úlgileri arqyly da jat dinı ıdealdardy qoǵamǵa tańýǵa tyrysyp júr. Bul bizdiń dástúrli uǵymdarymyz ben qundylyqtarymyzǵa jasalyp jatqan ashyq shabýyl ekeni anyq. Biz babalarymyzdyń san myńjyldyq dinı ilimi men rýhanı baǵdaryna arqa súıeýimiz kerek. Elimizdiń rýhanı derbestigin saqtap, ony nyǵaıta túsemiz desek, túrki halyqtarynyń kópshiliginiń, sonyń ishinde qazaqtardyń dástúrli dini – sýnnıttik baǵyttaǵy hanafı mázhabyna den qoıýymyz qajet» dep atap ótken bolatyn.
Búgingi ǵalamtor jelilerinde keń taraǵan, memleket pen qoǵam turaqtylyǵyna qaýip tóndiretin úrdisterdiń aldyńǵy qatarynda ıslamofobııa men dinı fanatızm úrdisi jaıǵasqan.
Islamofobııa degen ne?
Islamofobııa – Islam dinine jáne musylmandarǵa degen jaǵymsyz pikir men jek kórýshilikti, teris kózqarasty, óshpendilik pen dushpandyqty t.b teris kóńil kúıler men teris pikirlerden týyndaǵan jekkórýshilik ıdeıalardyń jıyntyǵy. Mundaı ıdeıalar Islam dini men musylmandardy álemge tóngen apat pen qaýiptiń, lańkestiktiń kózi retinde kórsetýge tyrysady.
Islamofobııa termınin alǵash ret 1918 jyly frantsýz shyǵystanýshy Eten Dıne (Dinet) «Shyǵys Batystyń kózimen» atty Essesinde batystyq derjavalardyń musylman qaýymyn otarlaý kezindegi shekten shyqqan saıası áreketin synaý úshin qoldanǵan.
Búgingi tańda ıslamofobııa – álemdik qaýymdastyqtyń aldynda turǵan eń úlken problemalardyń birine aınaldy. Onyń zardaptary tek musylman qaýymyna ǵana emes, búkil álemge, halyqaralyq qatynastarǵa zııanyn tıgizýde. Islamofobııalyq úrdis áserinen túrli ult pen din ókilderi bir-birinen alshaqtap, qoǵamda óshpendilik artyp, tynyshtyq buzylady.
Osyǵan oraı 2022 jyldan bastap Birikken Ulttar uıymy resmı túrde 15 naýryzdy halyqaralyq ıslamofobııaǵa qarsy kúres kúni retinde belgiledi. Bul aıtýly kúnniń maqsaty – dúnıejúzindegi musylmandarǵa qatysty ádiletsizdik pen kemsitýshilikke qarsy turý, sondaı-aq dinı tózimdilik pen ózara qurmetti nyǵaıtý.
15 naýryzdyń halyqaralyq ıslamofobııaǵa qarsy kúres kúni bolyp belgilenýi kezdeısoq emes. 2019 jyly dál osy kúni Jańa Zelandııanyń Kraıstcherch qalasyndaǵy eki meshitte musylman qaýymyna qarsy lańkestik áreket jasalyp, 51 beıkúná musylmandy aıýandyqpen óltirip, 40 adamdy jaralady. Bul oqıǵa búkil álemge ıslamofobııanyń qanshalyqty qaýipti ekenin kórsetip, halyqaralyq qaýymdastyqty osy máselege qarsy birigýge shaqyrdy.
Islamofobııa tarıhy
Islamofobııanyń tarıhy 8-9 ǵasyrlardaǵy Islam dininiń Eýropaǵa enýine qarsy baǵyttalǵan Krest joryqtary kezindegi Islam dini men musylman qaýymyn japaı aıyptaý urandarynan bastaý alady. Urandar arasynda: «Shyǵystyqtar», «Islamshylar», «Usqynsyz adamdar», «Varbarlar», «Buzyqtar», «Urylar», «Aldamshylar» t.b dep, aıtqanynan aıqyn kóremiz jáne Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) paıǵambarǵa til tıgizetin las sózder kezdesedi. Alaıda, tarıhtaǵy dál osy kezeńge kóz júgirtsek, Islam álemi ǵylym, mádenıet, fılosofııa, medıtsına, sáýlet jáne basqa da kóptegen salalarda álemdik órkenıettiń ortalyǵy bolyp sanalǵanyn kóremiz.
Tarıhı sebepteri: VIII ǵasyrda Omeııadtar kezeńinde musylmandar basshylary qazirgi Ispanııa men Frantsııa jerine kelip din taratyp, memleket qurýy, 1453 jyly Osmanlylardyń Konstantınopoldi jaýlap alýy, 1683 jyly Vena qorshaýy sııaqty t.b oqıǵalar Batys áleminde ǵasyrlar boıy Islam dini men musylmandarǵa degen óshpendilik, jekkórýshilik úrdisteriniń ulasýyna áser etti. Mundaı úrdister batystyń tarıhı sanasyndaǵy saqtalǵan ıslamofobııalyq taqyryptardyń qaıta jańǵyrý úlgisi retinde kórinis tapty.
Qazirgi ıslamofobııa
2001 jyldyń 11 qyrkúıegindegi AQSh-ta bolǵan lańkestik shabýyl oqıǵasynan keıin musylman azamattaryna qarsy óshpendilik pen Islam dininiń ımıdjine qatysty keraǵar pikirlerdiń álemde óte keń aýqymda taralýy beleń aldy. Osy oqıǵadan soń kóptegen saıasatkerler ıslamdy terrorızm uǵymymen birdeı maǵynada paıdalana bastaǵanyn eske sala ketken jón. Shyn máninde Islam beıbit, ádil jáne tolerantty din ekenin, bul lańkestik áreketterdi jasaýshylar musylman ustanymdarymen saı kelmeıtini jaıly aıtylǵan pikirlerge mán berilmedi.
Sonymen qatar, arab jáne Afrıka elderinen Eýropaǵa musylman halyqtarynyń qonys aýdarýy, jahandyq kóshi-qon kórinisteriniń artýy batysta ıslamofobııalyq kóńil kúıdi arttyrdy. Bul úrdister negizinen qoǵamnyń keıbir toptary musylmandardy olardyń dástúrleri men tynyshtyǵyna qaýip tóndiretin kúsh retinde qarastyrý úrdisterine aınaldy.
Qazirgi tańda ıslamofobııa jahandyq problemaǵa aınaldy. Bul – jeke adamdarǵa ǵana emes, tutas qoǵamǵa da áser etetin kúrdeli áleýmettik másele. Sondaı-aq, «sóz bostandyǵy» degen jeleýmen Qurandy órteý, Muhammed paıǵambarǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) til tıgizý, eki mıllıardqa jýyq adamnyń qasıetti ilimin, senimin, dinı qundylyqtaryn ashyqtan-ashyq qorlaý sııaqty áreketter de ıslamofobııanyń beleń alyp jatqanynyń negizgi kórinisi.
Dinı fanatızm – ıslamofobııanyń negizgi qozǵaýshy kúshi
Výmerdes ýnıverstetiniń (Université Boumerdes) doktory, belgili ǵalym Ismaǵıl Býknýr qazirgi ıslamofobııalyq toptardy ekige bólip kórseten. Olar: «Islamofobııany nasıhattaýshy toby» jáne «Islamofobııany usynýshy toby (ıslam atyn jamylǵan dinı fanatızmge urynǵan radıkaldy baǵyttar)».
Islamofobııany nasıhattaýshy tobyna ıslamǵa qarsy uıymdasqan, arnaıy josparlary bar jáne Islam dini men musylmandardy jekkórinishti etip, ásirese Batysta úrkitý úshin jańa ádistemelik ıdeıalardy taratýǵa, jasaýǵa úles qosatyn saıası toptar jatady. Bul toptyń eń túpki maqsaty – musylman elderinde qoǵamdyq turaqtylyqty buzý men qandy, túrli-tústi tóńkerister jasaý.
Islamofobııany usynýshy tobyna ıslamofobııalyq ıdeıalarǵa yqpal etetin jáne musylmandarǵa tikeleı nemese janama túrde zııan keltiretin psevdoıslamdyq, radıkaldy baǵyttaǵy musylman toptary men sektalar jáne ózderiniń dinı fanattyq teris pikirlerin nasıhataýshy jamaǵattar jatady.
Qoǵamda kezdesetin dinı fanatızmniń eń áýeli dinı radıkaldy ıdeıalar men qoǵamǵa qaýipti agressııalyq árketterdiń bastaýy ekenin eskergen Ismaǵıl Býknýr dinı fanatızm ıslamofobııanyń belsendi qozǵaýshy kúshi ekenin málimdeıdi.
Memleket turaqtylyǵyna keri áseri
Islamofobııa jeke adamnyń dinı sezimin qorlaý arqyly nanym-senim quqyqtaryn buzyp qana qoımaıdy, sonymen qatar qoǵam ókilderi arasynda arandatýshylyqty kúsheıtedi, áleýmettik alaýyzdyqty arttyrady, tipti jahandyq qaýipsizdikke teris áser etedi. Atap aıtqanda, ıslamofobııanyń jaǵymsyz saldary birqatar faktorlardan kórinýi múmkin.
Birinshiden, ıslamofobııa qoǵam birligine nuqsan keltirip, onyń ishinde dinı óshpendilik pen dushpandyq sezimin týdyrady. Sebebi ıslamofobııa, azamattar arasynda alaýyzdyq pen jaǵymsyz kózqarastardy qalyptastyratyny jasyryn emes. Musylmandardyń quqyqtary buzylyp, ózderin qorlanǵan, dinı kemsitilgen sezinedi. Bul tek musylmandarǵa ǵana emes, jalpy áleýmettik ortaǵa da keri áserin tıgizýde. Mundaı jaǵdaıda túrli mádenıetter men dinı senimder arasyndaǵy úılesimdilik buzylyp, olardyń bir-birine qarsy baǵyttalýy qoǵamnyń turaqtylyǵy men memleket damýyn tejeıdi.
Ekinshiden, ıslamofobııalyq úrdis aımaqtyq jáne jahandyq Ekstremızm men radıkalızmniń ósýine ákeledi. Keıbir jaǵdaılarda ıslamofobııalyq áreketter halyq arasynda dinı fanattyq kóńil-kúıdiń kúsheıýine, azamattardyń buzylǵan quqyqtaryn ártúrli radıkaldy tásildermen qalpyna keltirý áreketterine ákelýi múmkin. Bul terrorızm qaýpin arttyrady jáne jahandyq qaýipsizdikke qaterlerdi odan ári kúsheıtedi.
Sózimizge dáıek retinde frantsýzdyq Charlie Hebdo jýrnalynyń Muhammed paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) karıkatýralaryn jarııalaǵannan keıin týyndaǵan jaǵdaıdy aıta alamyz. Osy turǵydan alǵanda, búginde búkil álemde ıslamofobııamen kúres ózekti mánge ıe bolýda.
Qoryta aıtqanda, ıslamofobııa men dinı fanatızm úrdisteri álemdegi onsyz da kúrdeli jaǵdaıdyń odan ári shıelenisýine, musylmandarǵa qarsy óshpendilik pen zorlyq-zombylyqtyń artýyna alyp keledi. Ol halyqaralyq beıbitshilikke, qaýipsizdikke jáne adam quqyqtaryna qaýip tóndirip qana qoımaı, halyqtar men qoǵam ókilderi arasynda beıbit qarym-qatynastarǵa úlken qaýip tóndiredi.
Qazaq zııalysy, jazýshy Muhtar Áýezov Keńes úkimeti ornamaı turyp, 1918 jyly «Abaı» jýrnalynda jarııalaǵan bir maqalasynda: «Qazaqty jýyrda jetildirmeıtin taǵy bir sebep dinı fanatızm, eski ǵuryp-ǵadat. Eski moldamen alysyp, eldi adastyrǵan qatasyn joıǵansha, tirshilik jumysynyń barlyǵyn dinge baılaǵanyn qoıǵyzǵansha, jańa oqý haram, jańa muǵalim kápir degenin toqtatqansha, talaı zaman óter. Aqyl men adamshylyq syıǵyzbaıtyn nadan atanyń eski ǵuryp-ǵadatyn joǵaltý da ońaı emes. Bular kúshti turǵanda mádenıet kirmeıdi», – degen edi.
Jaqsylyq pen jamandyq bir Alladan bolsa, al jaqsy bolý nemese jaman bolý adamnyń ózindik is-áreketinen bolsa kerek. Demek, ıslamofobııa jáne dinı fanatızmmen tıimdi kúresý arqyly qoǵamda beıbitshilik, kelisim jáne ózara syılastyq úrdisin qalyptastyra alamyz.
Islam MARATULY,
QMDB Dinı ońaltý bóliminiń mamany
