IT PEN ER

20 qańtar 2025 453 0
Оqý rejımi

"It - jeti qazynanyń biri". Ony bilemiz. Alaıda atam qazaq: "It - toıǵan jerine, er - týǵan jerine", - degendi de aıtqan. Bul maqal negizinde isi de, tirligi de ońǵarylmaı, janbaǵys úshin bógde jerde tirshilik etip júrgenderge qarata aıtylsa kerek. Osyǵan keraǵar, joly ońǵarylǵandardyń ózine: "Ózge elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol", - dep qoıatynymyz da bar. Bul da máni ózgergen maqal. Ony retine qaraı aıta jatarmyz. Ázirge myn "ıt" pen "erdiń" basyn ashyp alaıyq. Erdiń jaıy belgili. Bul turǵyda atalarymyz:

"Jeken jerinde kógerer,

Er elinde kógerer", - degen. Al ıt... Iá, ıtke senim joq. Sirá atalarymyz:

Ash ıttiń quıryǵyn

Suq ıt jalaıdy", - degendi soǵan oraı aıtsa kerek. Jalpy ıtke senim joq ekenin Asqar Toqmaǵambetovtyń myna óleńinen de ańǵarýǵa bolady:

"Eki tóbet kezdesip,

Jer oshaqtyń basynda,

Otyrysty tildesip,

Eshbir jan joq qasynda:

"Násilimiz bir edi,

Kel talasty tastaıyq,

Máńgi dostyq, bul tegi —

Bolsyn, búgin bastaıyq", —

Dedi - daǵy qos tóbet,

Birin-biri jalasty,

Sóıtkenshe bir kesek et

Ortaǵa tústi... Talasty.

Aıtylǵan sóz, bergen sert

Qaldy oshaqtyń basynda,

Jumarlady kók tóbet,

Dos ne kerek, ashynda!".

Iá, "Jeńgen ıt jelkesinen talaıdy", - degen osy. Alaıda ıttiń qaı kezde de óz ıesine adaldyq tanytatynyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Sirá atalarymyz: "Itti kúshiginde úıret", - degendi soǵan oraı aıtsa kerek. It boıyndaǵy osy minezdi Qadyr aǵamyz óz óleńinde bylaı sýrettepti:

"Qojasynyń buıryǵyn

Qalt jibermeı,

Qalbaqtap,

Bulǵańdatyp quıryǵyn

Qalady ıt jalbaqtap.

Ary bardyń, adaldyń

Asqaq turar shoqtyǵy.

Tegin emes,

Adamnyń

Quıryǵynyń joqtyǵy!".

Bárimizge belgili. It - jeti qazynanyń biri. Soǵan oraı adam balasy ıtti ózine jaqyn tutady. El arasynda mynandaı ázil de bar:

"Bir aýylda bir shal bárin mazaqtap, bárimen qaljyńdasady eken. Bir kúni sol shaldyń Aqtós degen ıti ólip qalady. Aýyldaǵy jigitter jınalyp:

- Biz de baryp qaljyńdaıyq. Iti ólgenine kóńil aıtyp baraıyq - deıdi.

Jigitter jınalyp barsa, shal esik aldynda otyr eken.

- Ata, ıtińizdiń arty jaqsy bolsyn! - dep jigitter shaldy qushaqtap kóńil aıtypty. Sonda shal:

- Áı, kempir, shaı qoı, Aqtóstiń dostary keldi! - depti".

Endi negizgi aıtpaǵymyzǵa oıysaıyq. Ol úshin áýeli "It - toıǵan jerine, er - týǵan jerine", - degen maqaldyń týra maǵynasyna nazar aýdaryp kórelik. Basy ashyq jáıt. It ıesin tastap eshqashan toıǵan jerine ketpeıdi. Onyń toıǵan jeri - óz úıi. Demek bul jerde maqal uıqasy úshin ıtti qurbandyqqa shalýǵa bolmaıdy. Al "erge" kelsek, taǵy da basy ashyq jáıt. Qazaq týǵan aýylynan uzaı qoımaǵan adamdy er sanatyna qospaıdy. Qaıta ondaılardy "úı kúshik" dep kústánalaıdy. Jaraıdy, negizgi mán munda emes, aýyspaly maǵynasynda delikshi. Biraq qalaı bolǵanda da aýyspaly mánniń ózi syrtqy formaǵa úılesip turý kerek qoı.

Iá, úılesý kerek. Sondyqtan da maqaldaǵy toıǵan jerin mise tutyp, sol jerde baılanyp qalǵan "ıtti" nápsi dep túsingen jón. Al týǵan jer - jánnat. Alaıda oǵan tek erler ǵana orala alady. Soǵan oraı Bilge qaǵan: "Naǵyz er «dúnıe-mal» dep dirildemes bolar", - degen. Alaıda er týraly túsinik te árqıly. Máselen, Iúginekı Ahmed: "Adamgershilik kimde bolsa, sony er dep esepte", - dese, Iýlıýs Fýchık:

"Syn saǵattarda qoǵam múddesi úshin jasalýǵa tıistini jasaıtyn adam - naǵyz er", - deıdi. Al Asan qaıǵy atamyz bolsa:

"Baqyt qonǵan erlerdiń árbir isi oń bolar,

Dáýleti kúnge artylyp, ne qylsa da mol bolar", - dep er mánin adam basyna qonǵan baqytpen baılanystyra ashady. Sebebi biz:

"Er jigit eli úshin týady,

Eli úshin óledi", - degen halyqtyń urpaǵymyz. Soǵan oraı:

«Maly joq» dep

Erden túńilme.

Egini joq dep

Jerden túńilme", - dep te qoıamyz. Sebebi, biz: "El úmitin er aqtar, Er ataǵyn el saqtar", - degen halyqpyz. Onyń ústine, atalarymyz aıtpaqshy:

"Yldısyz ór bolmaıdy,

Tabyssyz er bolmaıdy".

Áıtse de erge balaǵan adamnyń bári týǵan jerine jete bermese kerek. Biz tilge tıek etken maqal sony qaı erdiń de qaperine salady. Qaperge salatyny, "Er qartaısa, qazanshy,

Búrkit qartaısa, tyshqanshy bolatynyn" bilgen. Jalpy erlik qalpyn saqtap turý ońaı emes. Bul turǵyda Napoleon Bonapart ta:

"Erler tórt, al áıelder alty saǵat uıyqtaýy kerek. Odan artyq tek balalar men pessımıster ǵana uıyqtaıdy", - depti.

Qoryta kelgende aıtarymyz: "Er jigit eli úshin týady, Eli úshin óledi". Atalarymyz: "Er moıynynda qyl arqan shirimes", - degendi soǵan oraı aıtqan. Bul turǵyda Jambyl atamyz da:

"El úshin týǵan erlerdiń,

Aldy-arty darııa keń bolar", - deıdi.

Sóz sońyn Álıhan Bókeıhanovtyń sózimen túıindesek: "Jurt paıdasyna taza jolmen týra bastaıtyn er tabylsa - qazaq halqy sońynan erer edi". Áıtse de Mahambet aqyn aıtpaqshy:

"Erýli atqa er salmaı,

Egeýli naıza qolǵa almaı,

Eńký-eńký jer shalmaı,

Qońyr salqyn tóske almaı.

Tebingi terge shirimeı,

Terligi maıdaı erimeı,

Alty malta as bolmaı,

Ár túıiri at bolmaı,

Atyńdy baılap kelgende,

Qatyn-bala jat bolmaı,

At ústinde kún kórmeı,

Asharshylyq shól kórmeı,

Aryp-ashyp jol kórmeı,

Ózegi talyp et jemeı,

Er tósekten bezinbeı,

Uly túske urynbaı,

Tún qatyp júrip, tús qashpaı,

Tebingi teris taǵynbaı,

Temirqazyq jastanbaı,

Qý tolaǵaı bastanbaı,

Erlerdiń isi biter me?".

Qudııar BILÁL

Pіkіrler Kіrý