QAZAQTYŃ BOI SAQTAÝ MÁDENIETI

 Qazaqtyń dástúrli qoǵamynyń negizgi arqaýynyń biri Boı saqtaý mádenıeti bolǵanyn qazirgi adamǵa túsindirý óte qıyn. Búgingi kúni bul uǵymdy qashyqtyq, ara qashyqtyq t.b. sózder almastyrady, ıaǵnı eýropalyq dıstantsııa (distance) sóziniń tikeleı balamalary. Boı saqtaý sózimen birge onyń qoǵamnyń ishki tirshiligin  rettep otyratyn fýndamentaldi qyzmeti de umytyldy.

Qazaqtyń boı saqtaý mádenıetıiniń kontseptýaldy irge tasyn jaqsy men jaman týraly maqaldar quraıdy. Biz tómende V.K.fon Gern jınaqtaǵan qazaq aýyz ádebıetiniń úlgilerin keltireıik:

Jaman kisi maqtansa,

Jaqsyny jaǵasynan aldym der,

Jaqsy kisi maqtansa,

Jamannan jata berip qaldym der.

V.K.fon Gern maqaldy bylaısha aýdarǵan eken:

(Eslı) dýrnoı chelovek pohvalıtsıa,

(On) skajet, (chto) vzıal horoshego cheloveka (za grýd) za shıvorot, (Eslı) horoshıı chelovek pohvalıtsıa, (On) skajet, (chto) ostalsıa v storone ot dýrnogo (cheloveka).

Maǵynasyn bylaısha túsindiredi:

«Etoı poslovıtseı vyrajaetsıa kazahskaıa harakterıstıka horoshego ı dýrnogo cheloveka, prıchem, v ýsta dýrnogo cheloveka vkladyvaetsıa vyrajenıe derzkogo neývajenııa k horoshemý (pochetnomý) cheloveký, sostoıashego v pohvalbe nanesennym emý tıajkım oskorblenıem: vzıatıem ego za nız vorotnıka halata, pod borodoı (jagasynnan).

Horoshıı, blagovospıtannyı chelovek po kazahskım obychaıam doljen storonıtsıa dýrnyh lıýdeı, sposobnyh na nedostoınye postýpkı. Slovamı «Jata berip qaldym», t.e. «Ostavıl v storone» - ızobrajaetsıa prezrenıe ı kak by boıazn samogo prıkosnovenııa k dýrnomý, kak k zaraze».

Bul jerde sońǵy jodaryna qatysty tápsirge kóńil aýdarý kerek, «Jamannan jata berip qaldym»-   jamandy jeksuryn kórý, odan juqpaly aýrýdan saqtanǵandaı  saqtaný, ıaǵnı Boı saqtaý kerek.

Nege?

Sebebi - Jaqsynyń jaqsy biler symbatyn, Jamandar qaıdan bilsin asyly menen qymbatyn?!- deıdi qazaq maqaly.  -Jaqsyny joldasynan tany,- deıdi  qazaq maqaly, eger jamandy tanymasań onyń  kesapaty tıer ár jerde, al jaqsynyń sharapaty tıer tar jerde. Jaqsy menen júrsen – jetersiń muratqa, Jaman menen júrsen – qalarsyń uıatqa.

 Mine, bul sóz órnekteri boı saqtaý mádenıetin qalyptastyratyn tirek. Jaqsy degen kim, jaman degen kim ? Bul týrl y biz ózimizdiń «Jaqsy men jaman» týraly Etıýdterimizde kóp jazdyq. Adam balasyn biz shartty túrde úshke bólemiz. Birinshisi- danalar! Olar ózgeniń qatelikterinen sabaq alady, sol sebepti ómirde basyn taýǵa-tasqa soqpaıdy, qatelikti az jasaıdy. Danalyq adamǵa ózgeden úırený jáne sodan qorytyndy jasaý barysynda keledi. Ekinshi top-ózderiniń qatelikterin sarapqa salyp, sol arqyly jaqsy men jamandy aıyrady. Bulardyń ishinen ózin jeńe alatyn jaqsylar shyǵady. Úshinshi top - óziniń qateligin sarapqa salmaǵandar,  tirshilikten sabaq almaǵandar,  sol sebepti biz olardy jaman qataryna qosamyz.

 Bizdiń atalaramyz «jaqsy men jaman» týraly álem halyqtarynyń ishinde eń kóp asyl sóz qaldyrǵan. Qazaq dástúri Eýrazııa qurlyǵynda myńdaǵan jyldar erkin ómir súrgen dala rytsarlarynyń erejelerinen turady, ol erejelerdiń ishinde azdap jaqsy, nemese azdap jaman degen bolmaıdy, ne jaqsy, ne jaman ! Qazaq ádebıeti «Aıaz bı» ertegisinen bastap shóptiń jamanyn, qustyń jamanyn, adamnyń jamanyn izdeıdi.  Bul ertegi Ortalyq Azııa halyqtarynyń eń kóne zamanda «jaqsy degen ne, jaman degen ne» ?- degen suraqtarǵa bergen jaýaby. Bul jas adam úshin óte mańyzdy suraqtar, osy suraqtardy taldaý barysynda onyń basynda jaqsy men jamandy aıyratyn tarazy qalyptasady, ar, uıat, namys atty saqshylary oıanady.

 Jaqsy men jamannyń ortasyndaǵy saqshy qyzmetin atqaratyn - ar, uıat, namys sııaqty azamattyq qasıetterimiz bar, biraq aýmaly-tókpeli zamanda  halyq  «jaman» men «jaqsy» uǵymdaryn shatastyryp aldy. Jaqsy - degenimiz  jumys oryny men eline bedeldi, jetim men jesirge  qaıyrymdy, ımany men bilimi jeterlik kisi. Qazaqtyń jaqsysy óte joǵary adamı qasıetterdiń ıesi, ol eli úshin ot pen sýǵa túsetin kúresker azamat ! Osy qasıetteri arqyly ol adam balasynyń barlyǵyna da syıly.  Jaman degenimiz óz kúnin ózi kóre almaıtyn, sonymen birge óz basynan aspaıtyn, qoǵamǵa paıdasy emes zııany kóp adamdar. Baılyq, kedeılik bul jerde shart emes, ómirdiń aldamshy qyzyǵynan –qyzmet, ótirik ataq, kópirme sóz- shyǵa almasań ol da jamandyǵyń.

*

«Jaqsy men jaman» týraly túsinikter óz kezeginde qazaq dástúrli qoǵamynda, onyń kúndelikti turmysynda myqty oryn alǵan Boı saqtaý mádenıetin qalyptastyrady. Qazaq qoǵamynda balanyń ómirge kelýi, óskeni, boı jetkeni  erekshe qýanysh  ekeni belgili.  Ár balanyń tárbıesine  óz  áke-sheshesimen birge ata-ájesi, ata balasy (patronımııa)  ishindegi búkil týystary qatysady. Qazaq balany betinen qaqpaı ósiredi, úıdiń tóresi deıdi jáne odan  boı saqtaý erejeleri talap etilmeıdi. Biraq jańa týǵan shaqalaq  besikten bastap  13 -otaý ıesi bolǵanǵa deıin, áke-sheshesi,  ata-ájesi, jaqyn týysy «Besik jyrynan» bastap jaqsy ne, jaman ne degendi qulaǵyna quıa beredi.

Bala ósken saıyn oǵan  otbasy, qaýym tarapynan  beriletin  erkindik azaıyp, shekteý kóbeıe bastaıdy.  Boı saqtaý mádenıetin ustaný bozbala men boı jetýden bastalady.  Bul kezeńde ár bozbala men boıjetken ózin ár túrli ortalarda ustaý tártibin ıegerdi,  sóıleý mádenıetin qalyptastyrady,  sonymen birge úlkendermen jáne kishilermen qarym-qatynas erejelerin,  er azamat degen kim, áıel kim,   naǵashy-jıen arasy,  alys-jaqyn týystar, rýlastar men kórshi rýlar,  el degenimiz ne, qoǵam degenimiz ne degen máselelerdi jattaıdy. Qazaq Etıkasynda Qabaq erekshe oryn alatyny belgili, ıaǵnı qabaqqa qaraý, odan adamnyń kóńil kúıin, minezin aıyra bilý, soǵan baılanysty óz jaýabyn berý, nemese Boı saqtaý bul qazaqı  tárbıeniń negizgi irge tasy.   Osy kezeńnen bastap bozbala men boıjetken úlkendermen qosylyp qazaq ómirinde óte mańyzdy oryn alatyn  saltanattarǵa (tseremonııalarǵa) aralasa bastaıdy.

*

Osylaısha Boı saqtaý mádenıetin ár kelin óziniń aq otaýymen, otbasyna qajetti jabdyǵymen birge alyp keledi. Qazaq halqynda qalyń mal ınstıtýtynyń arqasynda ár jas otbasynyń alǵashqy kúnnen bastap óziniń shańyraǵy bolatynyn eskerý kerek. Bul neni kórsetedi? Bul ár kelin er azamatynyń jurtyna kelgen alǵashqy qadamynan bastap ata-enesimen, eriniń týys-týǵanymen belgili qashyqtyqty, ıaǵnı Boı saqtaýdy (dıstantsııany) ustaıtynyn kórsetedi.

Kúıeý bala da óziniń qaıyn jurtyna qatysty óz kezeginde mindetti Boı saqtaý erejelerin ustanady.  Eger ol óz aýylynda erkin júrse qaıyn jurtynda múmkindigi kelgenshe joǵary Etıka erejelerin ustanady. Máselen, kúıeý balanyń óz atasyna tikeleı ótinish aıtýǵa haqy joq, ol óz ótinishterin tek baldyzdary arqyly ǵana aıtýǵa múmkindigi bar (Abaıdyń qaıyn jurty Alshynbaı aýylynda ózine unaǵan jorǵa atty baldyzdary arqyly suraǵanyn eske túsirińiz t.b.).

Qazaq qoǵamynda kez kelgen qarym-qatynas qımyldyń  belgili bir saltanaty bar.  Mysaly, kelin kóp ýaqytqa deıin  úlken qara shańyraqtyń ortasyndaǵy oshaqtan joǵary shyqpaıdy. Eger ata-enesiniń jasy kelip, kelin olardy kútýi kerek bolsa, ata-enesi kórshi –qolańdy shaqyryp, shaǵyn toı ótkizip, enesi kelindi qolynan ustap oshaqty aınaldyrady, osydan bastap kelinniń joǵary jaqqa ótý haqy paıda bolady.

Otbasylyq Boı saqtaý mádenıetiniń jaqsy quraldarynyń  biri -kelinderdiń  Salem salý (reverence) dástúri.  Ár tańda kelin ózgeden erterek turyp, úlken qara shańyraqtyń túndigin ashady da, ata-enesine sálem salady.  Olar úıip-tógip batasyn beredi.  Biraq másele bul jerde  batada ǵana emes, kelin osy sálem salý arqyly árkimniń óz orny baryn, kúndelikti Boı saqtaýdyń kerek ekenin  eske túsiredi. Qazaq kelinderiniń sálem salý tártibi búgingi kúni Eýropa korolderiniń otbasylarynda ǵana saqtalǵan.

Tórkindeý ár kelinshektiń óz tórkinimen qarym-qatynasyn retteıtin myqty tetikterdiń biri.  Alǵashqy tórkindeý tek tuńǵysh bala týǵannan keıin ǵana iske asatynyn eske túsirý kerek. Bul eki tarapqa da úlken materıaldyq salmaq, sebebi qyz óz tórkinine qymbat (keıde óziniń qolynan shyqqan) syılyqtar alyp kelse, tórkin jaǵynan jıenge dep kemi bir qora mal (mysaly –bir úıir jylqy) jınap alyp ketedi. Tórkindeý ǵajap jáne shyǵyndy saltanat bolǵan sebepti áıel adamnyń óz tórkinimen qarym-qatynasyn shekteıdi, ıaǵnı bul jerde de Boı saqtaý máselelsin aıtýǵa bolady.

*

Qonaq kútý, qonaqjaılyq – qazaqqa etene tán uǵymdar. Bir qaraǵanda qazaq qonaq degende ishken asyn jerge qoıady, qonaqtan basqa  ýaıymy joq dep oılaýǵa bolady.  Bul qate pikir, sebebi qonaqqa qatysty da Boı saqtaý ınstıtýtynyń kórinisterin baıqaımyz. Onyń birinshi sharty- ár aýyl, ár aýqatty otbasy qonaqqa dep arnaıy úı tigedi (qonaq úı). Qonaqtyń úı ıelerimen, bala-shaǵamen aralasa tamaq ishýi, tórde jata ketýi tek kedeıshilik kóbeıgende  ǵana múmkin.

Asta, qonaqta er adamdar men áıelderdiń jeke otyrýy da qazaqtyń Boı saqtaý mádenıetiniń kórinisi. Ádette Er azamat sharýa jaıyn aıtady, qoǵam máselesin talqyǵa salady, qatyndardyń  taqyryptarynyń  bólek bolatyny zańdy.

*

 Uzaq jyldarǵa sozylǵan qyryp-joıý, orystyq negizde sovettik qaıta qurýlar kesirinen biz Boı saqtaý mádenıetin qazir joǵaltyp aldyq.

 HH ǵasyrdyń 70 jyly boıy eldi quldar bılep keldi. Quldar ózderiniń plebs (plebeian) mádenıetin ornatty. Quldarǵa Boı saqtaýdyń keregi ne?! Totalıtarlyq júıe kedeılik psıhologııany dáriptedi, er azamattardan holýı (lackey) jasady. Qazaq qoǵamy óziniń dástúrli rytsarlyq negizinen alshaqtady, dástúrdi ustanǵan biren-saran otbasylar ǵana qaldy.  Margınaldyqty ornyqtyrý úshin Sovet bıligi áıel faktoryna stavka jasady jáne ol óz nátıjesin berdi. Jaıyn aýyz qatyndar kóbeıdi.  Er men áıel arasynda Boı saqtaýdyń joǵalýy búkil qoǵamǵa teris áser etti. Atasy men kelininiń araq toly staqan soǵystyrýy bir úıge tyǵylǵan ene men kelinniń soǵystaryna ulasty. Qatyndarǵa Eýropa sııaqty jol berýge bolady, biraq ol úshin Ekonomıkada, qoǵamda, saıasatta negizgi ınstıtýttar men ony iske asyrý tetikteri eýropasha jasalýy kerek. Eýropa erkekteri birneshe ǵasyr kúrespen, talas-tartyspen ábden shyńdaǵan ınstıtýttar men tetikterdiń  pýltine  áıel  emes, maımyldy qoısań da  jumys isteı  beredi.

 Sovetten qutylǵan ýaqytta kedeılik psıhologııa ury-qaryny basshylyqqa alyp keldi. Nátıjesinde- aty qazaq, zaty qubyjyq dúnıe paıda boldy.  Jasynan Boı saqtaý mádenıetine úırenbegen soń  eresek adamdar arasynda «Bir eli aýyzǵa –eki eli qaqpaq» degen taǵylym umytyldy,  «Erli-zaıyptynyń ortasyna esi ketken kiredi» degen otbasyn saqtaý qaǵıdaty  umytyldy. 

 Bul aıtylǵan áńgimeniń bári bizdiń aǵa býyn atalatyn sovet kezinde tárbıe alǵan urpaqqa qatysty. Jas urpaq bolashaqta Boı saqtaý mádenıetin qaıta jańǵyrtady dep senemin. Qoǵam qaıtken kúnde de jóndeledi, qazaqtyń aýhaty artady, jaǵdaıy jóndelgen el óziniń quldyq zamanda joǵaltyp alǵan tamasha dástúrlerine, ustanymdaryna qaıtyp keledi. Búgingi kúni bizge Halyq -Dástúrimiz qaıda,- degende – Mine, dástúrleriń!- deıtin  jaqsy Etnograftar kerek.

 Boı saqtaý nege kerek? Onyń keregi- ár qoǵam belgili bir qurylym, ol qurylym ishindegi tolyp jatqan Ekonomıkalyq, áleýmettik, saıası t.b. toptar bar. Bul toptardyń ár bireýi myqty bolsa, sonda qoǵam da myqty bolmaq. Osy toptardyń tirshiligin úılestiretin neshe túrli qoǵamdyq quraldar bar.  Turmystyq jaǵdaıda  bizdiń tirshiligimiz- erkek pen áıel, ata-ana men bala, ata- ene men kelin, qonaq pen úı ıesi t.b. qarym-qatynastarynan quralady. Bulardy rettep turatyn negizgi tetik Boı saqtaý ınstıtýty.  Eger turmystyq qarym-qatynas rettelmegen bolsa onda joǵaryda atalǵan Ekonomıkalyq, áleýmettik, saıası t.b. qurylymǵa teris áser etedi, ıaǵnı memleket sharýasy aqsaıdy, daǵdarady.

Jambyl ARTYQBAEV