QAZAQTYŃ MUSYLMANDYQ DÚNIETANYMYNDAǴY IHSAN ILIMI

Adamzat tarıhynda rýhanı kemeldilikke jetý máselesi árqashan basty taqyryptardyń biri bolyp kelgen. Islam órkenıetinde bul maqsat ıhsan ilimi arqyly aıqyndaldy. Ihsan sózi arab tilinde «jaqsylyq jasaý», «kemeldikke jetý» degen maǵynany bildiredi. Dinı dástúrde ıhsan – «Allany kórip turǵandaı qulshylyq etý, al eger sen Ony kórmeseń de, Onyń seni kórip turǵanyn seziný» retinde túsindiriledi. Demek, ıhsan – adamnyń ishki senimi men syrtqy is-áreketin úılestirý arqyly rýhanı kemeldikke jetý joly.

Qazaq halqynyń musylmandyq dúnıetanymynda ıhsan ilimine sáıkes keletin uǵymdar az emes. Dástúrli mádenıette «ımandylyq», «adaldyq», «izgilik» sııaqty túsinikter halyqtyń dinı ári Etıkalyq ómirin sıpattaıdy. Sondyqtan ıhsan ilimin qazaq rýhanııatymen baılanystyra zerdeleý – búgingi kúnniń ózekti máselesi.

Quran Kárimde Allanyń jaqsylyq jasaýshylardy jaqsy kóretini aıtylady. Baqara súresiniń 195-aıatynda: «Shyn máninde, Alla jaqsylyq isteýshilerdi jaqsy kóredi». Paıǵambarymyzdyń hadısterinde de ıhsan uǵymy ıman men ıslamnan keıingi eń joǵarǵy rýhanı saty retinde baıandalǵan.

Paıǵambar Muhammed sahabalarymen suh­battasyp otyrǵanda bir kisi kelip: «Iman degenimiz ne?» dep suraıdy. Sonda: Iman degenimiz – Allaǵa, Onyń perishtelerine, paıǵambarlaryna, kitaptaryna, taǵdyrǵa jáne qaıtys bolǵannan keıin qaıta tirilýge sený dep jaýap beredi. Sonda álgi kisi: «Islam degenimiz ne?» dep suraıdy. Sonda Paıǵambar Muhammed: «Islam degenimiz – Allaǵa qulshylyq etý, Oǵan eshnárseni serik qospaý, namaz oqý, paryz bolǵan zeketti berý, ramazan aıynda oraza ustaý jáne qajylyq jasaý» dep jaýap beredi. Suraq qoıýshy: «Ihsan degenimiz ne?» dep suraǵanda Paıǵambar: «Seni kórip turǵandaı Allaǵa qulshylyq etýiń. Sen Ony kórmeseń de Ol seni kórip turady» deıdi. Osy hadısten «ıhsan» iliminiń negizgi máni Allany kórip turǵandaı qulshylyq etý ekenin túsinemiz. Biz Allany kórmesek te Ol bizdi kórip turǵandaı senimmen qulshylyq ­jasaýymyz kerek. «Ihsan» ilimi adamdy taqýalyqqa tárbıeleıdi. Osy turǵydan ıhsan – qulshylyqtaǵy yqylastyń shyńy, adamnyń júrek tazalyǵy men nápsini tárbıeleýge baǵyttalǵan ilim.

Qazaq mádenıetinde «ımandylyq» sózi adam minez-qulqynyń basty ólshemi sanaldy. Imandylyq – tek dinı rásimderdi oryndaý emes, júrektiń tazalyǵy, ar-uıatty saqtaý, ádil bolý. Bul túsinik ıhsan ilimimen astasyp jatyr. Qazaq halqy ıslamdy qabyldaǵannan keıin rýhanı áleminde sopylyq ilim keńinen taraldy. Túrkistan topyraǵynda ómir súrgen Qoja Ahmet Iasaýı ilimi qazaqtyń musylmandyq dúnıetanymyna zor yqpal etti. Onyń hıkmetterinde júrek tazalyǵy, nápsini tııý, Allany súıý, paıǵambarǵa mahabbat, kisilik pen kishipeıildilikke úndeıtin oılar órbidi. Bul – ıhsan iliminiń tikeleı kórinisi.

Ahmed Iasaýıdiń ilimindegi júrek máselesi – bul Allany tanýdyń ortalyǵy. Ol «qalb» uǵymyn sopylyq kemeldiktiń negizi dep qarastyrdy. «Júrekke nur qonbasa, haqıqatty kórmeısiń» dep ıhsandy rýhanı júrek tazalyǵymen baılanystyrǵanyn kórsetedi.

Qazaqtyń rýhanı keńistiginde Abaı Qunanbaıulynyń «Tolyq adam ilimi» ispetti kózqarastar arqyly kórinis tapty. Eki ilim de adam boıyndaǵy izgilik, ádilet pen ar-ojdandy dáriptep, kemel tulǵa qalyptastyrýdy kózdeıdi. QR Prezıdenti Q.K.Toqaevtyń «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalsynda: «Biz Abaıdyń «tolyq adam» tujyrymyn qaıta zerdeleýimiz kerek. Bul baǵytta ǵalymdarymyz tyń zertteýlerdi qolǵa alýy qajet. «Tolyq adam» kontseptsııasy, shyndap kelgende, ómirimizdiń kez-kelgen salasynyń, memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen otbasy ınstıtýttarynyń negizgi tuǵyryna aınalýy kerek dep esepteımin» dep órkenıetke jol ashatyn rýhanı kemeldenýdi atap ótti.

Kemel adam máselesi musylmandyq álemniń sopylyq iliminde HI-HII ǵasyrda-aq qa­lyptasyp, shyrqaý bıigine je­tip, sol negizde 1069 jyly Jú­sip Ba­­lasaǵunnyń «Qutadǵý Bilik» das­tanynda tolyq baıan­dalyp sýrettelgen bolatyn. Sopylyq «hal ilimi» salasynda negizi qa­lanyp, damý jolyna túsken sopy­lyq adamshylyq ilimdi Hákim Abaı óz zamany talabyna oraı dástúrlik jalǵastyqpen damytý arqyly qa­zaq dalasynda – adamshylyq­tyń tolyq adam ilimi dep atalatyn jańa túri dúnıege keldi. Sonymen qatar, Shákárim Qudaıberdiuly «Ar ilimi» arqyly ar-ojdandy basty qundylyqqa aınaldyrdy. Munyń barlyǵy qazaq oıshyldarynyń ıhsanǵa jaqyn ıdeıalardy dáriptegenin aıǵaqtaıdy. Bul tujyrym – qazaq mádenıetindegi ıhsan uǵymynyń fılosofııalyq jalǵasy.

«Tolyq adam» jáne ıhsan iliminiń sabaqtastyǵy:

• Rýhanı kemeldik – ıhsan qulshylyqtaǵy shynaıylyq pen júrek tazalyǵy bolsa, tolyq adam – júrek, aqyl, qaırattyń úılesimi. Ekeýi de kemeldikti maqsat etedi.
• Adamgershilik qundylyqtar - ıhsan ádildik pen jaqsylyqqa negizdelse, tolyq adam iliminde ádilet pen mahabbat basty oryn alady.
• Qoǵamdyq mańyzy - ıhsan da, tolyq adam da jeke tulǵanyń ǵana emes, tutas qoǵamnyń izgilenýine qyzmet etedi. Búgingi kúni jastardyń dúnıetanymyn qalyptastyrýda eki ilimdi qatar qarastyrý – ulttyq jáne dinı rýhanııattyń úılesimin saqtap, adamgershilik tárbıesin kúsheıtýdiń tıimdi joly.

Qazaq dalasynda ıhsan uǵymy qoǵamnyń rýhanı birligin qamtamasyz etken:

• Jeke adamdy – arly, namysty, adal etýge baǵyttady.
• Otbasy men qoǵamdy – izgilikke, tatýlyqqa, ádildikke úndedi.
• Mádenıetti – sopylyq áýenmen baıytyp, poEzııa, mýzyka, folklor arqyly halyqqa sińdi. Jyraýlar poEzııasynda, batyrlar jyrynda, dinı-dıdaktıkalyq dastandarda ımandylyq pen ar-uıatqa, kisilikke úndeý – ıhsan iliminiń keń taraǵanyn kórsetedi.

Qoryta aıtqanda, ıhsan ilimi – Islamnyń rýhanı ózegi, adamnyń júrek tazalyǵy men minez-qulqyn túzeıtin kemeldik mektebi. Qazaq halqynyń dástúrli mádenıeti men dinı dúnıetanymynda bul uǵym ımandylyq, ar-ojdan, adaldyq sekildi qundylyqtar arqyly kórinis tapty. Sondyqtan ıhsan ilimi qazaq rýhanııatynyń ajyramas bóligi retinde qazirgi jastar tárbıesinde de erekshe oryn alýy tıis.

Bahtııar ALPYSBAEV