QAJYLYQTYŃ HIKMETTERI
Jaǵdaıy jetken árbir musylman balasy bes paryzdyń biri qajylyq mindetin óteýge qulshynys tanytady. Qajylyq maýsymynda beıbitshilik mekeni – Mekkege bet týzeý, Jabbar Haqtyń razylyǵyn kózdep, qasıetti Qaǵbaǵa taýap jasaý – saýapty hám jaýapty mindet.
Bul jaıynda Quran Kárimde: «Onyń jolynda shamasy kelgen kisiler Alla úshin Qaǵbany zııarat etýi kerek», delingen («Álı Imran» súresi, 97-aıat). Qajylyq Allany, aqyretti jáne burynǵy paıǵambarlardyń estelikterin eske salady. Ol musylmandyq sana qalyptastyrýda, qulshylyqqa degen ynta-yqylas oıatýda, birlik pen yntymaqtastyqqa shaqyrýda óte úlken mańyzy bar qulshylyq.
Qajylyqtaǵy jasalatyn árbir rúkinniń tereń maǵynasy bar. Qajylyq mindetin atqara júrip adamdar qulshylyq, duǵa men zikirge qatysty tereń tálim alady. Árbir áreketteri arqyly Allany eske alyp, Jaratýshyǵa degen súıispenshilikti júregine bekite túsedi. Osy oraıda qajylyq kezindegi atqarylatyn birqatar mindetterdiń hıkmetine toqtalsaq...
Ihram kııýdiń hıkmeti. Qasıetti Mekke qalasyna zııarat jasap kelýshiler, ulty, reńi, kıim kıisi ártúrli bolǵanyna qaramastan bári musylman baýyrlastyǵyna birigedi, báriniń bir úmbet ekeni eske túsedi. Qajylyq kezinde musylmandar baı-kedeı, basshy ne qosshy, ǵalym ne shákirt dep bólinbeı birdeı kıimmen bir qatarda sap túzeıdi. Sebebi, bul qasıetti mekenge qut-bereket, qaýipsizdik, baqyt, shattyq jáne raqym uıalaǵan. Sondyqtan, qajylar ózin ózgelerden daralanbaı, Allanyń shynaıy quly bolýǵa tyrysady. Mekkege jaqyndaǵanda arnaıy daıyndyq jasap, belgili bir orynǵa (mıqat) jetkende tigisti kıimin sheship, eki bólek mataǵa (ıhram) oranady. Ihram eki bólik matadan turady, jippen baılanbaıdy, túımelenbeıdi jáne ilmekti ınemen de ustalmaıdy. Bir jaǵy ómirden óterde oralatyn kebindi de eske salatyn osy bir bóz adamǵa ishteı yqylas pen ulyqtaýdy sezindiredi. Bul bir jaǵy nápsiniń ártúrli lázzatty, rahatty jáne qalyptasqan ádetterinen tyıylyp, Allaǵa moıynsunýdy bildiredi. Pendeniń Alladan qorqýyn, oǵan qurmetpen qaraýy kerektigin paıymdatyp, Alla razylyǵy jolynda sharshap, shań-topyraqqa kómilý degen maǵynany da qamtıdy. Ihram tek bóz mataǵa oraný emes, ol – taqýalyq kıimi. Alla Taǵala qasıetti Quranda: «Sender úshin eń qaıyrly kıim taqýalyq kıimi», degen («Aǵraf» súresi, 26-aıat).
Arafatta bolýdyń hıkmeti. Alǵashynda jumaqta ǵumyr keshken Adam ata men Haýa ana synaq retinde jer betine túsirilgen soń, birshama ýaqyttan keıin Arafat taýynda jolyqqan desedi. Sol kezde olar bir-birinen: «Meni tanydyń ba?»
-dep suraǵan eken. Arafat (taný) taýynyń soǵan baılanysty shyqqany aıtylady. Arafatta bolý Qııamet kúni qabirden turýdy, top-tobymen mahshar alańynda jınalýdy eske salady. Barsha qul Allanyń quzyrynda álsiz, dármensiz, muqtaj kúıde keshirimdi úmit etip turady. Táýbe etken pendeler kózine jas alyp, shynaıy jalbarynady. Jańa bir ómir paraǵyn ashyp, endigi qalǵan ómirinde Allaǵa moıynsunyp ótýge ishteı bekinedi. Osyndaı hálimen Arafat týra bir mahshardy eske salady. Qııamettegi háldiń keıbir kórinisine sol jerde kýá bolýǵa bolady. Jalań aıaq, jalan bas, ústine ilgeni bir-eki parsha mata. Kún bolsa kúıip turady, eshkimniń eshkimge qaraıtyndaı háli bolmaıdy. Arafatta Rabbysyna bet burǵan jan osy dúnıeniń ózinde Allanyń quzyryna shyqqanda eshkimniń ózine járdem bermeıtinin sezedi. Baılyq pen mansapqa emes, taqýalyqqa den qoıýdyń artyqshylyǵyn uǵynady.
Muzdalıfada túneýdiń hıkmeti. Musylmandardyń
maqtaýǵa laıyq bir qasıeti únemi Allany eske alýy
jáne Allany esh ýaqytta umytpaýy. Jaratýy Iemiz Quranda: «Meni eske alyńdar, Men de senderdi eske alaıyn», dep buıyrǵan («Baqara» súresi, 152-aıat). Árdaıym Allany eske alǵan adam árqashan Allanyń járdemin kóredi. Muzdalıfaǵa Quran Kárimde ısharat etilgen «ál-Masharýl haramnyń» rýhanııatymen mol raqym túsken. Ol júrekke Jaratýshynyń ulyqtyǵy, qudireti, saltanaty ústemdik etetin meken. Muzdalıfada túneý kezinde pende Uly Jaratýshyny qanshalyqty tanyǵanyn salmaqtaıdy. Sebebi Quranda Muzdalıfadaǵy Másharı haramda Allany kóp zikir etý kerektigi eskertilgen. «Arafattan ketip Muzdalıfaǵa qaraı aǵylǵanda Másharı haramda Allany zikir etinder. Onyń senderge kórsetkenindeı etip zikir etińder» dep («Baqara» súresi, 198-aıat) Quran aıatynda eskertilgendeı, Mýzdalıfada Allany óte kóp zikir etý arqyly kúndelikti ómirde Ony qanshalyqty ecke alatynymyzdy salmaqtap, tereń oılaný qajet. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Arafatta úmbetiniń keshirimi úshin jasaǵan duǵasyn osy jerde de qaıtalap, artynsha kúlimsiregen. Munyń sebebin suraǵanda duǵasyn Alla qabyl etkende muny bilgen shaıtannyń qalaı qınalǵanyn kórgenin aıtqan.
Shaıtanǵa tas laqtyrýdyń hıkmeti. Qajylyqta Mınada Qurban aıttyń birinshi, ekinshi jáne úshinshi kúnderi Aqaba jámrasy, Kishi jámra men Orta jámra retinde úsh túrde shaıtanǵa tas laqtyrý jasalady. Bul týrasynda Ibn Abbas (oǵan Alla razy bolsyn): «Sender shaıtanǵa tas laqtyryp, atalaryń Ibrahımniń jolyn ustanýdasyńdar», degen (Mýsnad, 1/297). Bul ǵıbadattyń hıkmeti Adam atadan (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) beri ár adamǵa dushpan bolyp kele jatqan shaıtannyń degenine ermeý, onyń azǵyrýyna berilmeý, ıman aıasynda ony tuqyrtý kerektiginde. Tas laqtyrý jaman nıet, adamdy azǵyratyn nashar isterdiń barlyǵyn da jeńe bilý kerektigin rámizdeıdi.
Tayap jasaýdyń hıkmeti. Taýap jasaý barlyq nárseniń bir nárseniń aınalasynda belgili bir rettilikpen aınalatynyn, adamnyń da osy ǵalamdaǵy rettilikke baǵynýy qajettigin uqtyrady. Atom quramyndaǵy Elektrondardyń aınalýy aıdyń jerdi aınalýy, planetalardyń kúndi aınalýy sekildi úderisterdi eske salady. Safa men Márýa tóbeleri arasynda saǵı jasaý musylmannyń Alla úshin ózi sekildi osy jolǵa túsken, birdeı nıet etken, birdeı sezimdi bastan keshken jandarmen birge jaqsylyq jolynda júgirýdiń mánin uqtyrady.
Qaǵba – baıtýlla, ıaǵnı Allanyń úıi. Júrek te – Allanyń nazar salar orny. Pende Qaǵbaǵa qarap onyń ulylyǵyn tamashalasa, Alla Taǵala pendesiniń júregine nazar salady. Sondyqtan Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir hadısinde: «Bilip qoıyńdar! Alla senderdiń túrlerińe, mal- múlikterińe qaramaıdy. Júrekteriń men amaldaryńa qaraıdy», degen (Múslım). Qaǵbaǵa taýap soldan ońǵa qaraı jasalady. Taýaptyń bastalý núktesin kórsetetin qara tasqa sol jaq tusymen sálem beredi. Muny ǵalymdarymyz adam boıyndaǵy júrekpen baılanystyrady. Qajylar rýhtar álemindegi, ál-mısaq ýádesin, ıman sertin qara tasqa qarap sálem berý arqyly jańalaıdy.
Tyıymdardyń hıkmeti. Qajylyq kezindegi tyıymdardyń da hıkmeti bar. Qajylyq kezinde tiri jan ıesine zııan tıgizýge, ań aýlaýǵa, shybyn-shirkeıdi óltirýge, japyraqty julýǵa t.b qatań tyıym salynady. Bul tyıymdar qajyǵa barýshylardy ózara jáne qorshaǵan ortaǵa óte bir meıirimmen, súıispenshilikpen qaraýǵa baýlıdy. Ihram kıgennen keıin jaman sóz aıtýǵa, urysýǵa tyıym salynǵan. Jaratýshy súıip jaratqany úshin barlyq jaratylysqa erekshe qurmetpen qaraý talap etiledi. Iaǵnı adamdar Islamnyń beıbitshilik aýanyn qalyptastyryp, eshkimge zııanyn tıgizbeıtin beıbit janǵa aınalýy qajet.
Qoryta aıtqanda, qajylyq ǵıbadatynyń hıkmetteri az emes. Musylmandar qajylyq mindetin óteı júrip sol hıkmetterdiń birqataryn sanamen paıymdaıdy, Jaratýshy Iege shyn máninde yqylasty qul bolý kerektigin uǵynady. Paıǵambarlardyń, adaldyǵymen tánti etken syddyqtar, sahabalar, sheıitter men salıqaly izgi jandardyń hálderin eske túcipip, tereń oıǵa shomyp, duǵa-qulshylyqtary arqyly kúnádan arylyp, solar júrgen qasıetti jerlerdiń berekesine keneledi. Ólgen soń qaıta tirilýdi, mahshardy, qııamet qıyndyqtaryn, ólmeı turyp «ólýdi», esepke tartylmaı turyp, ózin esepke tartýdy oılaǵan pende naǵyz qajylyqtyń máni men hıkmetterin túsinedi.
Altynbek Utyshanuly,
Atyraý oblysynyń bas ımamy
