TABIǴAT AMALDARYN QAZAQY KÓZQARASPEN TÚSINDIRSEK

Qazaq halqy ejelden jaratylysqa nazaryn salǵan, tabıǵatty túsinýge tyrysqan, onyń tylsym syrynan ilim-bilim alyp, kóńiline túıin túıgen, ony ómir ustanymyna paıdalana bilgen esti el, eńseli jurt, ulaǵatty ult. Sondyqtan bir táýliktiń 24 saǵattan, aptanyń 7 kúnnen, aıdyń 30 kúnnen, jyldyń 12 aıdan, bir sózben aıtqanda 365 kúnniń kelbetin tanyǵan. Osynaý 365 kún ishinde tabıǵatta bolyp jatatyn aýa-raıy qubylystaryn zerttep, zerdeleı kele, onyń bárin bir aýyz sózben amalǵa jatqyzǵan, amal dep eseptegen eken. Endeshe ata-babamyzdan qalǵan ilimge shama-sharqymyzben biz de nazarymyzdy aýdaryp, kóńilge túıgen-bilgennen syr tarqatyp kórelik.
Qazaqtyń ulttyq uǵymynda tabıǵatqa baılanysty negizinen 7 amal bar delinedi. Olardy atap ótsek:
1) Kúnniń toqyraýy.
2) Qarashanyń qaıtýy.
3) Úrkerdiń batýy.
4) Muzdyń qatýy.
5) Kıiktiń mataýy.
6) Qys toqsan.
7) Aı toǵamy.
Alaıda amaldar osy jeteýimen shektelip qalmaıdy. Ejelden "Mal-jan aman ba?" dep qal-jaı surasqan qazaǵymyzdyń tabıǵat qubylystaryna qatysty amaldary birnesheý, uzyn-yrǵasy jıyrmadan asyp jyǵylady. Olardy naýryz aıynyń týyp, kún qyzyp, jer mańdaıy jipsip, tabıǵat jylynyp, zymystan qystyń etek-jeńin jınap, uzaıtyn shaǵynan bastap tarqatsa bolar.
Óliara - eski aıdyń bitip, jańasynyń týýy arasyndaǵy aralyq. Bul kezde aı kórinbeı qoıady. Tabıǵatta ne bolaryn boljaý qıyn, óliara shaq ornaıdy.
Qus qanaty - naýryz aıynyń aıaǵyna qaraı jyl qustary qaıta bastaıdy jáne osy kúnderi qıyrshyq qar jaýyp, kún kelbeti qubylady.
Besqonaq - keıbir óńirlerimizde erte kirip shyǵa ma eken, ony bilmedim, naýryzdyń 17-21 aralyǵyn besqonaqqa jatqyzady eken. Al BQO-da besqonaq kókek aıynyń 8-18 aralyǵyn qamtıdy. Besqonaq jaýyn-shashyndy bolyp keledi. Qar aralas jańbyr jaýýy da yqtımal.
Kókek aıyn biz sáýir atap júrmiz. Bul qate. Sáýir de amaldyń ataýy. "Sáýir bolmaı táýir bolmas" deıtin mátelimizdiń máni osy aımen baılanysty. Bul mezgilde túske deıin múıiz, tústen keıin keıiz degendeı aýa-raıy tek tús qaıta jylynady.
Otamaly - Qazaqtyń kóne bir ańyzynda Otamaly degen qoıshy bolypty dep syr shertedi. Amal ataýyn sol qoıshynyń ómirimen, is-áreketimen baılanystyrady.Shoqan Ýálıhanovtyń zertteýi boıynsha otamalyny naýryz aıyna keltirgen. Al Máshhúr Júsip atamyzdyń murasynda otamaly amal retinde sáýir aıynda bolatyn tabıǵat qubylysy. Bir derekterde otamaly ot, shóp, ottaý degennen shyqqan dep kórsetedi. Naýryz aıaǵyna taman qus qanaty ataǵan juqa qar jaýady, onyń arty 4-5 kúndeı boranǵa aınalýy múmkin. Osyny otamaly deıdi. Otamalynyń «Qara jerge kelsem, qar ákelemin, qarǵa kelsem, qar áketemin» degen serti bar eken deıdi. Otamaly atty qoıshy týraly ańyzdy "Abaı joly" Epopeıasynan oqýǵa bolady. Boranǵa ushyraǵan qoıshy da yqqan qoıyn izdeımin dep júrip úsip óledi. Sodan besqonaqtan soń keletin otamaly amalynan da el saqtanatyn bolǵan. Ásirese, malyna muqııat bolǵan. Otamaly kókektiń onynda kirip, on besinde shyǵady degen derek bar. Baıaǵyda shaqpaq shaǵyp, ot tutatqan zamanda kórshi aýyldan ot alýǵa barǵan bir áıel qaıtar jolda burqaq soǵyp, sodan adasyp, úsip óledi. Osydan kelip bul kúnder otamaly atanǵan. «Otamaly – ońyna baqsa ot alǵansha, terisine baqsa otalǵansha» degen el ishinde támsil sóz de saqtalǵan.
Bizdiń óńirdegi ishki bókeıliktegi el aýyzynda:
Otamaly – oıylǵan qys,
Sáýir – sandy qys.
Zaýza-saratan, senen de qorqam, - dep keletin óleń joldary bolǵan eken. Zaýza men saratan kádimgi múıizdi qyzyl-qońyr qońyz. Qanaty bar, usha alady. Bul qońyz jańa shyqqan kókti jep, zııanyn tıgizedi. Malshylardyń "zaýza-saratan, senen de qorqam" deýi sony meńzeıdi. Sonymen otamaly áli sýyq ketpegen kezeń. Osy kúnderdi "oıylǵan qys" nemese "qaraózek" dep ta atap júrmiz.
Qyzyrdyń qamshysy - sáýirdiń aıaǵyna taman kún kúrkirep, naj oınaıdy! Osy qubylysty qazaǵymyz "Qyzyr qamshysy" dep ataǵan. Qyzyr qamshysynan keıin qys tolyqtaı ketti, jaz shyqty, endi jaılap sýǵa da túsýge bolady dep eseptegen.
Tobylǵy jarǵan - sáýirdiń sońǵy kúnderinde ( 2-3 kúndeı ) yzǵyryq jel soǵady. Osy kúnderi tobylǵy búrshik jarady, ósimdik ataýly jerge tamyr jiberip, topyraqty jaryp, dúr etip kóktiń kóteriler tusy.
Qyzyl jumyrtqa - mamyr aıynyń birinshi on kúninde sý qustary uıadan balapan basyp shyǵara bastaǵan sátti kútkendeı kenetten 2 kún sýyq bolady. Balapandar bolsa qyzyl shaqa. Osydan kelip bul qubylys "qyzyl jumyrtqa" degen at alǵan eken. Qus balarandary eki kúndik sýyqtan aman qalsa, qus bolady, bul alda aıtylar "Quralaıdyń salqynyna" uqsaıdy. Alaıda qustar úshin bolatyn synaq qysqa.
Quralaıdyń salqyny - mamyr aıynyń aıaǵyna taman soǵatyn sýyqtyq. Bul kezde kıikter quralaılaryn jelge qarsy órgizedi. Iá, jańa týǵan tóldiń sharanasy osy kúngi qatty jelden jyrtylyp, ne jańbyrmen shaıylyp, laq ornynan túregeletin bolǵan. Jel men jaýyn bir tazartqysh tárizdi, shynyqtyrady, jańa týǵan ( otar-otar kıikterdiń tóldeýi 2-3 kúnge sozylady ) laqtardy shıratady. Osy kúnderi Qudaıdyń ámirimen qasqyrlar oraza ustaıdy. Olardyń tisteri qaqsap, et jeýge zaýqy soqpaıdy, ań aýlaýǵa da shyqpaıdy. Qasqyrlar bul kezde azyǵy jelden bolady. Keshkisin jemis jeýi múmkin.
Saratan-zaýza - bul jóninde joǵary da qysqasha toqtalyp óttik. Qosymsha aıtarymyz el aýyzyndaǵy eskiniń ańyzynyń bir nusqasy. Saratan-Zaýza amaly maýsym aıynyń onynda kirip, on besinde shyǵady. Sary atan túıege mingen Zaýza atty qyz Qurban aıtta qydyryp júrip jolda sýyq soǵyp, sodan úsip ólgen desedi. Sodan bul amal el aýyzynda Saratan-Zaýza atanyp ketken eken desedi.
Úrkerdiń tolǵaǵy - mal-janǵa jaıly kezeń. Shilde aıynyń ortasyn ala kiredi. Osy kúnderi úrker juldyzy týady. Jer qurǵap, ósimdikter sarǵysh reń alady.
Tarazynyń týýy - tamyz aıymen baılanysty amal. Tańerteń jáne keshki mezgilde kún sýytady. Kúzdiń taby seziledi.
Mızamshýaq - qyrkúıek aıyndaǵy amal. Osy aıdyń 10 - 20 aralyǵynda kún sýytady. Túnde jańbyr búrkip, tańǵa taman ósimdik sabaǵyna jaýhar shyq qonady. Alaıda kúndiz aq shýaqtanyp, shyq erip, kún sondaı jyly bolyp turady. Dalada, ósimdikterdi boılaı, basyna tartqan aqtaı uzyn-shubaq aǵarǵan názik jipter sozylyp jatady. Sony qazaq mızam dep ataıdy. Endeshe mızamshýaq ataýynyń tórkini ósimdikterdiń basyn shalǵan mızamdardan týǵany túsinikti bolsa kerek. Osy mızamshýaqtyń sharýa adamyna paıdasy shash etekten. Keler qysqa daıyndalǵan eńbekker el áli de bitpeı qalǵan jumysyn dál osynaý mezgilde jasap alady. Mızamshýaq tabıǵattyń meıirimi. Táńirdiń tárbıesi.
Súmbileniń sýy júrdi - Qazaqta: "Súmbileniń sýy júrdi" degen uǵym bar. Bul tamyz aıynyń aıaǵynda, qyrkúıektiń basynda jaýatyn jańbyrǵa baılanysty týǵan uǵym. Súmbile jańbyry jaýǵan jerdiń shóbine qysta jylqyny aparyp tebindetken. Ol aranyń kódesiniń túbi kók, qýaty kóp, jylqy malyna naǵyz ot bolady dep eseptegen eken.
Súmbileniń týýy - Súmbile atty juldyz bar. Ol juldyz tamyzdyń sońynda týady. Sodan qys boıyna sáýlelenip turady. Tamyz aıy támamdala kele kún sýyta bastaıdy jáne osyǵan oraı qazaq halqy: "Súmbile týsa, sý sýıdy" dep máteldetken
Kıiktiń mataýy - tamyzdyń aıaǵyn ala, qyrkúıekte bastalyp, bozqyraý aıynyń orta shenine sheıin sozylatyn amal. Kún kelbeti qubylyp, úrlesin bolyp, aınala kózge kórinbesteı burqasyndanýy yqtımal shaq. Bozqyraý aıy degenimiz qazan aıy. Osynaý shaqty qazaq "Kıiktiń mataýy" degen.
Qazannyń qaǵýy - kún qubylyp, tushy shópter ashań tartyp, reńi solyp jatady. Buǵan kerisinshe qara jýsan, alabota tárizdi ashy, kermek dámdi shópter tushyp pisedi. Qazannyń qaǵýy degen osy mezgil. Qazannyń qaǵýynan soń maldyń qorektigi molaıady. Sharýa adamy qazan qaǵýy bolmaı qysqa shóp shaýyp, daıyndaýǵa kirispeıdi, qazannyń qaǵýyn kútedi.
Qarashanyń qaıtýy - bul kezde keıbir jyl qustary jyly jaqqa ushyp ketedi. Alǵashqy qardyń qylaýlaýy da osy mezgilde bolady. Jazǵy jvıylym ábden tozyp, dala surqaı tartyp, shóbi sırep, óńinen aıyrylatyn, aýa-raıy qubylmaly bolyp turatyn kez osy kez.
Qyrbastyń qyzyly - jeltoqsan aıynyń basynda bolatyn qatty aıaz, shyńyltyr aıaz. Muny atam qazaq "Qyrbastyń qyzyly" ataǵan. Bul soltústik óńirimizde óte kúshti seziledi.
Qys shildesi - qańtardyń sońyna qaraı kisiniń túkirigi jerge túsip úlgermesteı aqyrǵan, sarshunaq aıaz bolady. Mine, osy kezdi qazaq "Qys shildesi" dep ataǵan.
Teke burqaq - jeltoqsan aıynyń sońǵy onkúndiginde dalada uıtqyǵan boran soǵady. Osy kezde kıiktiń tekesi matalyp, ıakı urǵashy kıikti qashyrady. Ózi nebári ári ketse úsh kúnge sozylatyn osy amaldy "Teke burqaq" deımiz. Mamyr aıynyń birinshi onkúndiginde kıikter laqtaıdy. Ol da eki-úsh kúnnen aspaıdy.
Bóri syrǵaq - qystyń sońǵy aıy aqpannyń aıaǵyn ala bolatyn amal. At qulaǵy kórinbeıtin aq tútek boran soǵyp, qar jaýyp, burqap, aýa syńaıy myń qubylatyn osynaý shaqta bóri men bórte qaıýǵa túsedi. Arlankók pen aıqurtqanyń juptasý kezeńin qazaq "Bórisyrǵaq" dep ataǵan. Burshaqtaı-burshaqtaı pytyra qar túıirshikteri betke uryp, syrǵaqtap jatady. Bul shamamen aqpannyń 17-25 kúnderi aralyǵyn qamtıdy. Jal men qurtqanyń juptasý kezeńinde olardyń minez-qulqy ózgeredi. Kózine túskendi qurtyp jibprýden esh taıynbaıdy. Qazaq: "Bóriniń kótindeı ulyp" degen sózdi beker aıtpaǵan, osy kúnderi arlankóktiń kelýin, qaıýyn kútken aıqurtqanyń arty, bóltiriktýary shynymende dybys shyǵarady desedi. Bir emes birneshe bórte bir jerge jınalyp, kúı shaqyrsa tap solaı bolmasa qaıtsin?
Aqpan-toqpan - kóktem mezgiliniń basy. Kún jylyna bastaıtyn, jer mańdaıy birtindep jipsip, erı túsetin kez. Biraq Qazaqstannyń tabıǵaty qatal óńirlerinde qys alty aılap, tabandap jatyp alatyn kezderi bolady. Zymystan shyqpaı kóktemniń júzin kórý jazbaıdy. Aqpan-toqpandy aǵaıyndy dep te ataıdy. Bul qubylys úsh kúnnnen jeti kúnge ulasatyn sýyqtan turady. Aqpan aıy keıde 28 kúnnen, keıde 29 kúnnen quralady. Qazaq aqpan-toqpanda: "Qut keldi, jut keldi" dep eki udaı kúı keship, saqtanatyn bolǵan. Maldyń jutaýy kóbine osy kezge dóp kelip otyrady eken. Kún sýytady, qalyń tuman túsedi, ne kerek aldap soǵatyn aılaly aqpan-toqpan aǵaıyndylardan mal-janymyz zardap shekpese eken dep tilegen qazaq bul kezde asa saq bolǵan, beıqam jatraǵan.
Halqymyzdyń tabıǵatqa baılanysty amaldary jaıly kóp aıtýǵa bolady. Biz olarǵa qysqasha ǵana toqtaldyq. Tanymdyq turǵyda málimet bolsyn dep uıǵardyq.