Tóráli QYDYR: DIL KETSE, MUSYLMANShYLYQ JOǴALADY
Din degen ne, dil degen ne? Ne úshin qazaq mádenıetinde dinmen birge dil uǵymy qatar atalady? Jalpy ıslamdyq tanym men túrkilik rýh qalaı tutastandy? Olar ortaǵasyrlyq shyǵarmalarda qalaı kórinis tapty. Osy jáne basqa da saýaldar tóńireginde M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Ejelgi dáýir ádebıeti jáne túrkologııa bóliminiń meńgerýshisi, fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, dotsent Tóráli Qydyrmen suhbattasqan edik.
DIN MEN DIL
– Bizdiń qazaqta din men dil uǵymy qatar júredi. Din degeni túsinikti, al dil degenimiz ne? Ekeýiniń qandaı baılanysy bar?
– Orta ǵasyrlarda júrekti úsh túrli ataýmen ataǵan. Arabtar «qalb», parsylar «dıl» degen. Al túrkiler «ıúrák», ıaǵnı júrek degen. Ol ýaqytta osy úsh termın qatar qoldanyldy da, bertin kele «dıl» ıaǵnı «dil» degen termın alǵa ozdy. Ǵalymdar muny bylaısha túsindiredi. «Qalb», ıaǵnı júrek janýardyń bárinde bar. Al «dil» adamda ǵana bolady. Alaıda áý basta úsheýiniń de mindeti birdeı bolǵan. Úsheýi de júrek degen uǵymdy bildirgen.
– Demek «dil» ımany bar júrek bolǵany ǵoı?
– Árıne, dil degen – júrekke sińgen ıman. Ahmet Iasaýı, Súleımen Baqyrǵanı sekildi ortaǵasyrlyq shaıyrlarda, qarahandyqtar, altynordalyqtar kezindegi jazba ádebıettiń bárinde «dil» termıni qoldanylady. Parsy ádebıetinde de sondaı. Olar óz nápsisine úndeý jasaǵan ýaqytta «Eı, dil!» dep qaıyrylǵan. Qazaqta «musylmanshylyqta tilmen aıtý jetkiliksiz, ony dilmen bekitý kerek» degen sóz bar. Demek tilmen aıtyp, júrekpen tasdıqtaý, ıaǵnı mórleý kerek. Din tasdıqtalatyn bolsa, eshqandaı jasandylyq bolmaıdy.
– Tasdıq degennen shyǵady, Hákim Abaıdyń biz biletin otyz segizinshi qara sózi «Kıtab tasdıq» dep atalady. Tasdıqtyń sóziniń maǵynasy qandaı?
– Abaı jazǵan «Kıtab tasdıq» – jeke traktat. Tasdıq degenimiz – dilge ımandy shegelep bekitý degen sóz. Imandy dilge bekitken kezde kemeldik ustyndary alǵa shyǵady. Qazaqtyń til men dildi qatar aıtýy beker emes. Sebebi til ketse, ult joǵalady. Al dil ketse, musylmanshylyq joǵalady. Kópshiligimizdiń tilimizde ıman bar. Dilimizde qanshalyqty ıman ornyqty? Mine, sondyqtan dildiń quzireti tereńde. Ǵulamalar «aqyldyń búkil jıyntyǵy – dilde» degen. Eger dili jaqsylyqqa beıim bolsa, adamnyń oılaý júıesi jaqsarady. Jamandyqqa beıim bolsa, sana-sezimi jamandyqqa jol ashady.
– Din men dildi qabystyryp, ushtastyrýdyń qandaı amaldary bar?
– Bizdiń qazaqtyń musylmanshylyǵy ádet-ǵurpymyz, mádenıetimizge sińip ketken. Al búginde keıbir jastarymyz dinniń syrtqy formasyn ǵana qabyldaıdy. Sondyqtan onyń sózinen, is-áreketinen jasandylyq baıqalyp turady. Ol – ımandy júrekke bekite almaǵanynyń belgisi.
Ókinishke oraı 90-jyldardyń basynda elimizge ártúrli aǵymdar keldi. Olar ishki jan dúnıeni ysyryp qoıyp, tek syrtqy keıipke kóbirek mán berdi. «Adamnyń túr-tulǵasy soǵan beıim bolý kerek» degen uǵym qalyptasty. Sodan saqal men balaq máselesi alǵa shyǵa bastady. Biraz jastarymyz soǵan aldandy. Iman kámil bolý úshin aldymen ádep kerek. Máýlananyń «Adam erte me, kesh pe, óz altyn qazyǵyn tabady» degen sózi bar. Sońǵy jyldary jastarymyzdyń qaıtadan dástúrli dinge bet buryp jatqany bizdi qýantady. Dil taza bolmasa, din jemisin bermeıdi. Adamnyń tili qansha kórkem sóılegenimen de, dilimen bekitpese, Abaı aıtqandaı, kemeldik ustyndary tolyq qalyptaspaıdy.
IMAM AǴZAM MEN IMAM MATÝRIDI
– Tarıhqa júginsek, Máýránnáhirde fıhq mektebiniń birneshe mektebi bolǵany belgili. Babalarymyzdyń sonyń ishinen Hanafı mazhabyn tańdaýyna ne sebep boldy?
– Qarahandyqtar tusynda babalarymyz Islam dinin qabyldady. Ol kezde Máýránnáhir ólkesi men Deshti Qypshaq dalasynda Shafıǵı men Hanafı mektebi qatar túlep turǵan bolatyn. Babalarymyzdyń Hanafı mazhabyna den qoıýynyń birneshe sebebi bar.
Birinshiden, Imam Aǵzam Ábý Hanıfa osy aımaqta kóbirek úgit-nasıhat júrgizdi. Onyń shákirtteri jaǵrafııalyq turǵydan osy topyraqta belsendi qyzmet atqardy.
Ekinshiden, oqyǵandar, aqyl ıeleri eki mazhabty tarazyǵa salyp qaraǵanda Hanafı mazhabynyń birneshe artyqshylyǵy bar ekenine kóz jetkizdi. Iaǵnı Hanafı mazhaby daýly máselelerde ádet-ǵurypqa júginýge múmkindik berdi. Kez-kelgen máselede ıjmaǵqa súıený, belgili bir máseleni aqyl tarazysyna salyp qaraýǵa keńshilik berdi. Hanafı mazhabynyń jergilikti halyqtardyń ádet-ǵurpymen sanasýy, túrki jurtynyń osy mektepti qabyldaýyna sebep boldy.
Úshinshiden, túrkiler «Fıqh ál-Akbar», «Fıqh ál-Absat» sekildi úlken eńbekter qaldyrǵan Islam áleminiń ǵulamasy, ulyq ımam Ábý Hanıfany qurmet tutyp, fıqh mektepteri ishinde Imam Aǵzam jolyn ózderine jaqyn tartty.
– Al aqıdada Matýrıdı mektebin tańdaýǵa ne sebep boldy?
– Imam Aǵzam mektebi Máýránnáhir, Horasan, Deshti Qypshaq dalasynda keńinen jaıyldy. Ǵalymdar Imam Aǵzamnyń fahıq bolýdan buryn aqıda máselesimen aınalysqanyn aıtady. Sebebi onyń «Fıqh ál-Akbar» kitabynda sharıǵı ǵana emes, aqıda máseleleri de qamtylǵan bolatyn.
Imam Matýrıdı osy Máýránnáhirde dúnıege keldi. Ǵalymdar Imam Matýrıdıdiń fıhqta Imam Aǵzam jolymen júrgenin, osy mektep ǵulamalarynan kóp dáris tyńdaǵanyn aıtady. Sondyqtan onyń aqıdasy babalarymyzdyń tanym-senimine óte jaqyn keldi.
Birinshiden, Imam Matýrıdı aqıdasynda Allanyń barlyǵy men birligin aqylmen tabý, jaqsylyq pen jamandyqty aqylmen aıyra bilý, Allanyń kez kelgen nárseni jaratýynyń astarynda hıkmet baryn seziný sekildi dúnıelerge erik berildi.
Hıkmet syryna úńilý – ǵylymǵa jeteleıtin jol. Kez kelgen jaratylys astarynan hıkmet izdeý máýránnáhirlik, horasandyq mektepte úlken ról atqardy. Islam órkenıetine arab, parsy ǵalymdarymen qatar, Samarqan, Buqara, Shash, Qashǵarǵa deıingi jerlerdi mekendegen túrki ǵalymdary da úlken úles qosty. Olar Allanyń ár jaratylysynyń hıkmetin izdedi. Túrki ǵalymdary din salasynda ǵana emes, ǵylymnyń barlyq salasynda alǵy shepten kórindi. Ulyqbektiń observatorııa saldyrýy, Ibn Sınanyń medıtsınany zertteýi sekildi ǵylymǵa betburystyń bári hıkmet izdeýden týyndady.
Ekinshiden, Imam Matýrıdı aqıdasynda Ihsan ilimine, ıaǵnı júrektiń tazalyǵyna, adamnyń ózin kemeldendirýine mán berildi.
TÚRKILIK RÝH PEN ISLAMI TANYM
– Bir suhbatyńyzda «Altyn orda dáýirinde túrkilik rýh pen Islamı tanym tutastandy» degen bolatynsyz. Osy uǵymdy taldap túsindirip berseńiz.
– Deshti Qypshaq dalasyna Shyńǵys hanmen birge kelgen birneshe túrki taıpasy HII ǵasyrda Islamǵa bet burdy. Túrkiler atqa qonǵanda olardan asqan erjúrek halyq joq. Túrkiler sol rýhpen Islam dinin qabyldady. Nátıjesinde Altyn orda atty alyp memleket dúnıege keldi.
Berke hannan bastap Altyn ordanyń handary Islam ǵulamalaryna keńinen oryn berdi. Sonyń arqasynda túrkilik rýh, ıaǵnı túrkilerdiń áskerı qýaty, álemdi jaýlap alýdaǵy erik-jigeri, memleket basqarý ustanymdary sharıǵat talaptaryna negizdeldi. Túrkiniń ulttyq kody sanalatyn ańyz-ápsanalary, folklory, yrym-tyıymdar, naqyl sózderi, maqal-mátelderi Islam tanymymymen tutastandy.
– Buǵan sol ýaqyttaǵy jazba eskertkishterden qandaı mysal keltirýge bolady?
– Túrkiden shyqqan Burhanýddın Rabǵuzıdiń 1310 jyly jazylǵan «Qıssasýl-ánbııa» degen ádebı shyǵarmasy bar. Túrkologtar tarapynan eń kóp zerttelgen eńbek. Osy shyǵarmadan ıslamdyq tanym men túrkilik rýhtyń tutastanǵanyn baıqaýǵa bolady.
Mysaly Naýryz merekesin alaıyq. Ol – kóshpeli halyqtardyń bárine ortaq meıram. Rabǵuzı Júsip (ǵ.s) paıǵambar jaıly qıssasynda Naýryzdy keremet sýretteı bilgen. Júsip paıǵambardyń kórikti jigit, ıaǵnı sulýlyqtyń nyshany bolǵany belgili. Qasıetti Qurannyń ózinde de Júsip qıssasy «Qıssá ájmál» ıaǵnı «Eń kórkem qıssa» dep atalǵanyn bilemiz. Rabǵuzı osy shyǵarmasynda kóktem mezgilinde aınala tóńirektiń ádemilikke oralatynyn aıta kelip, Júsip paıǵambar qıssasynda kóktemniń nyshany bolǵan Naýryz merekesin de qosa sýrettegen. Iaǵnı, Qurandaǵy Júsip paıǵambar beınesi men túrkilik Naýryz merekesi sátti ushtastyrylǵan. Sondaı-aq el arasyna keńinen taraǵan «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Kógershinniń aıaǵy nege túkti?» degen sekildi ańyz-ápsanalar da Nuh paıǵambardyń qıssasynda ádemi taratylyp berilgen. Iaǵnı, bul shyǵarmadan túrkilik ańyz-ápsanalardyń paıǵambarlar qıssasymen astarlasyp berilgenin kóremz. Rabǵuzıdyń bul týyndysy – naǵyz dinı shyǵarma. Sebebi bul qıssalarda jıyrma bes paıǵambardan bastap, Hazireti Hasan men Húseıinniń sheıit bolǵanyna deıingi oqıǵalardyń bári qamtylǵan. Bul shyǵarmanyń qundy bolýynyń basty sebebi de, din men dástúrdiń qatar órilgeninde jatyr. Sondyqtan da bul eńbek 700 jyl boıy umytylmaı bizdiń zamanymyzǵa deıin jetti. HH ǵasyrdyń basynda Qazandaǵy baspahanalardan birneshe ret kitap bolyp basyldy.
– Altyn ordany Berke, Mysyrdy Beıbarys bılegen tusta týystas eki el arasynda úsh ǵasyrǵa sozylǵan dıplomatııalyq baılanystar bolǵany belgili. Sol ýaqyttaǵy dinı baılanystar qandaı deńgeıde boldy? Hanafı mazhaby qaı elde kóbirek qanat jaıdy?
– Abbasıdter tusynda, fatımıdter kezinde Mysyr shıǵalyq tanymda boldy. Mysyr bıligine mámlúk qypshaqtary kelgen kezde Hanafı mazhabyna keńirek kóńil bólindi. Sóıtip burynǵy fatımıdterdiń yqpaly azaıyp, shıǵalyq tanymnyń aıasy taryldy.
Bul ýaqytta Deshti Qypshaq dalasynda da Hanafı mektebi jandandy. Eki eldiń arasynda tyǵyz qarym-qatynastar ornaǵan kezde Mysyrdyń mámlúk qypshaqtary men Altyn ordanyń túrkileri baýyrlastyq baılanysty kúsheıte tústi. Buǵan sol ýaqyttaǵy zııalylardyń da áseri boldy. Altyn ordada Qutybtyń «Husraý-Shyryn» shyǵarmasy jazyldy. Ǵalymdar bul shyǵarma Syǵanaqta bastap jazylyp, núktesi Mysyrda qoıylǵan deıdi. Sol sekildi Altyn ordanyń taǵy bir shaıyry Sáıf Saraıdiń «Gúlstan bıt-túrkı» shyǵarmasy Saraıda bastalyp, Mysyrda aıaqtalǵan bolatyn.
Qutybtyń «Husraý-Shyrynyn» kóshirip, qaǵazǵa túsirgen qypshaqtan shyqqan Berke Fakıh degen hattat bolǵan. Ol Mysyr sultandaryna arnap «Irshadýl-mýlýk ýás-sálatın» ıaǵnı «Patshalar men sultandarǵa tartý» degen kólemdi eńbegin jazǵan. Bul eńbekte Hanafı mazhabynyń sharǵı máseleleri keńinen qamtylǵan bolatyn. Imam Aǵzamnyń sara joly taldanǵan bul eńbekti Mysyr sultandary jastanyp oqyǵan. Jáı ǵana oqyp qoımaǵan, sol boıynsha amal etip, qoǵamda Hanafı mazhabynyń keń etek jaıýy jolynda bar kúsh-jigerin jumsaǵan. Sodan Horasan, Máýránnáhir hám Deshti Qypshaqta negizgi amal mektebine aınalyp úlgergen Hanafı mazhaby Mysyrda da keńinen nasıhattala bastady. Hanafılik baǵytty ustanǵan ǵalymdardyń qadiri artty. Qoǵamnyń nazary osy amal mektebine aýdy. Shıǵalyq tanym qoǵamnan shetteı bastady.
Ádette, eki eldiń arasynda shynaıy qarym-qatynas ornaýy úshin eki nárse qajet. Genetıkalyq týystyq pen rýhanı tutastyq. Mysyrdy bılegen túrkiler men Deshti Qypshaqtaǵy túrkilerdiń tildik turǵydan qypshaq tobynan bolǵany olardyń týystyq qarym-qatynasyn jaqyndatsa, eki el bıleýshileriniń bir mazhabta bolýy, rýhanı tutastyqty odan ári damytty. Bertin kele Mysyrdyń Osman ımperııasynyń qaraýy nátıjesinde Hanafı mazhaby tamyryn odan ári tereńge jiberdi. Sodan beri jaǵrafııalyq turǵydan Soltústik Afrıkada ornalasqan Mysyrdaǵy «Ál-Azhar» dinı oqý orny Hanafılik mekteptiń negizgi qaınar bulaqtarynyń birinen sanalyp keledi.
QARAHANDYQTAR MEN ALTYNORDALYQTAR
– Qarahandar tusyndaǵy ádebıetter negizinen arab tilinde jazylǵanyn aıtyp óttińiz. Jalpy túrki tilindegi dinı ádebıetter qaı kezden bastap qolǵa alyndy?
– Hazireti Álıden keıin taqqa otyrǵan omeıadtar áýleti 130 jyldaı bılik qurdy. Olardyń jetistikteri kóp boldy. Islam áleminiń shekarasyn keńeıtti. Biraq teris jaǵy da boldy. Olardyń ultshyldyqqa búıregi buryp turdy. Basyp alǵan jerlerin arabtandyrýǵa tyrysty. Sol ultshyldyǵy aqyry sońyna jetti. Bılikke abbasıdter kelgennen keıin Islamdaǵy demokartııa bastaldy. Islam dinin moıyndasa boldy, kez kelgen halyqqa óziniń dástúrli ustanymymen ómir súrýge múmkindik berildi. Túrkiler lek-legimen Islam dinin qabyldaı bastady. Osy kezden bastap Qurandy túrki tiline aýdarý máselesi týyndady.
Al túrki tilindegi alǵashqy jazba jádigeri H ǵasyrǵa tıesili. Mahmut Qashǵarıdiń «Dıýanı luǵat át-túrik», Júsip Balasaǵunnyń «Qutty bilik» shyǵarmalary osy kezderi ómirge keldi. «Dıýanı luǵat át-túrik» – túrkilerge emes, arabtarǵa arnap jazylǵan shyǵarma. Mahmut Qashǵarı bul eńbegin túrki halyqtarynyń qandaı ekenin arabtarǵa túsindirý úshin jazǵan. Ahmet Iasaýı, Súleımen Baqyrǵanı, Ahmet Júınekı tustarynda túrki jazba ádebıeti barynsha damydy. Olar Quran aıattary men paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısterin basshylyqqa alyp, ony qorytyp, túrkilik aqyl, danalyq sóz qylyp qaıta usyndy. Osylaısha ıslamdyq kózqaras pen túrkilik rýhty biriktirip, halyqqa dindi nasıhattady.
Altyn orda kezinde jazylyp, bizge jetken jıyrma shaqty shyǵarma bar. Olar – «Mýǵınýl-mýrıd», «Kesikbas kitaby», «Jumjuma», «Gúlstan bıt-túrkı», «Sırajýl-qýlýb», «Náhjýl-fáradıs» jáne t.b shyǵarmalar. Bul jádigerlerdiń bári túrki ádebı tilinde dúnıege keldi. Ári bul týyndylarda din jalań dogma retinde emes, qaıta rýhanı qazyna retinde nasıhattaldy. Kórkem ádebı tilde jazylǵan din ustyndary men sharıǵat sharttaryn aýam halyq ózderine jaqyn tartty.
– Qazaq handyǵy kezinde she? Bul kezeńdegi rýhanııatymyz qandaı boldy?
– Túrki halyqtarynyń bir ereksheligi kez kelgen dúnıeni óleńmen tez qabyldaıdy. Ahmet Baıtursynulynyń: «Qazaqtyń óleńdi sózdi súıetin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar óleńmen úıretken. Din sharttaryn, sharıǵat buıryqtaryn óleńdi hıkaıa, óleńdi áńgime túrinde aıtyp, halyqtyń qulaǵyna sińirip, kóńiline qondyrǵan», – degen sózi bar.
1465 jyly Jánibek pen Kereı enshi alyp, Qazaq handyǵynyń týyn jelbiretken kezde olar aldymen rýhanııat máselesine mán berdi. Sodan Qazaq handyǵy tusynda «Ráýnáqýl-ıslam» degen shyǵarma jazyldy. Bul Altyn orda zamanyndaǵy «Muǵınýl-múrıdtiń» negizinde jazylǵan eńbek bolatyn. Óıtkeni Qazaq handyǵy Altyn ordanyń zańdy murageri edi.
«Ráýnáqýl-ıslam» shyǵarmasy qazaq dalasynda keńinen oqytyldy. Bul shyǵarma Hanafı mazhabynyń qazaq topyraǵyna qanat jaıýyna yqpal etti. Ári osy tusta Muhammed Babyrdyń «Mýbáııán dár fıqh» atty týyndysy da dúnıege keldi. Hanafı mazhaby keńinen nasıhattalǵan osyndaı shyǵarmalardyń nátıjesinde qazaq dalasynda rýhanı tutastyq saqtaldy.
Altyn Ordanyń zańdy murageri bolǵan Qazaq handyǵy tusynda da jazba ádebıet damydy. Odan bólek jyraýlar poEzııasy da alǵa shyqty. Sol zamandardaǵy jazba jádigerler men aýyz ádebıet úlgilerinde de qazaq dúnıetanymynyń ajyramas bóligine aınalyp ketken Hanafı mazhaby men Matýrıdı aqıdasy keńinen nasıhattaldy. Bul dástúr XVIII-HIH ǵasyrlarǵa deıin jalǵasty. Qarahandyqtar, Altyn Orda jáne Qazaq handyǵy tusynda keńinen jyrlanǵan ımandylyq ustyndary men sharıǵat sharttary HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda «Kitábı aqyndar» men Syr súleıleriniń shyǵarmashylyǵynda keńinen kórinis berdi.
Ókinishke oraı, tamyryn tereńge jibergen jazba muralarymyzdy áli tolyq zerdelep bolǵan joqpyz. Ásirese Altyn Orda men Qazaq handyǵy tusyndaǵy qazaq rýhanııaty áli de óz zertteýshilerin kútýde desek te bolady.
AHÝNDAR MEN IShANDAR
– Bul eki mekteptiń negizgi aıyrmashylyǵy qandaı? Ne úshin ahýndar men ıshandar mektebiniń ókilderi, olar qaldyrǵan eńbekter nasıhattalmaı keledi?
– Qazaq dalasynda Hanafı mazhaby men Matýrıdı aqıdasynyń qanat jaıýyna ahýndar jáne ıshandar mektebiniń yqpaly mol boldy. Ahýndyq mektep fıhqa negizdeldi, ıshandar kóbine Ihsan ilimin, rýhtyń kemeldený jolyn tańdady.
Ahýndar men ıshandar Samarqan, Buqara, Tashkent, Qarnaqtaǵy dástúrli qadimsha medreselerde tálim aldy. Túrkistannyń tóńiregindegi Qarnaq medresesinde fıqh máselesi tereńdetilip oqytylǵan. Kenesary Qasymuly, Máshhúr Júsip, Shádi Jáńgiruly osy Qarnaq medresesinde saýat ashqan. Bul medreseniń myqtylyǵy sonshalyq, sonda oqyǵan balalar sol kezdegi myqty dinı oqý oryndary MırArab, Kókiltash medreselerine ońaı túsetin edi.
Dástúrli dinı medreselerde pánder, negizinen, sharǵııa, arabııa, hıkamııa degen úsh blogtan turdy.
Keıingi jádıdtik dinı oqý oryndarynda sharǵııa men arabııa blogy qaldy da, hıkamııa pánder júıesi túsip qaldy. Jádıdshilerdiń eń úlken qateligi de osy bolatyn.
Sharǵııada kóbine fıqh, aqıda máseleleri oqytyldy. Arabııada arab, parsy tilderin tereńdetip oqytýǵa mán berildi. Hıkamııada danalyq oqytyldy. Hıkamııany tereń meńgergen shákirtter rýhanııat álemine boılap, ıshandyq joldy tańdady.
Ókinishke oraı, búgingi dinı medreselerde de sharǵııa men arabııaǵa negizdelgen pánder júıesi tereńdetilip oqytylǵanymen de, danalyqqa jeteleıtin dáristerge onsha mán berilmeıdi. Sondyqtan da dástúrli dinı medreselerdiń osy oqý tájirıbesin qaıta jańǵyrtqan durys.
Ahýndar men ıshandar HH ǵasyrdyń basyndaǵy orystyń otarlaý, shoqyndyrý saıasatyna qarsy shyqty. Qazan men Ýfadaǵy baspalardan dinı dastandar men qıssalardyń kóptep shyǵýy shoqyndyrý saıasatyna qarsylyq edi. Bılik basyna kommýnıster kelgen kezde din adamdary – damolla, ahýn, ıshan, halpeler qýdalandy. Olardyń taǵdyrynyń toz-tozyn shyǵardy. Ahýndar men ıshandardyń búginde tolyq zerttelmeı kele jatqanynyń negizigi sebebi osynda. 70 jyl boıy olar jaıly aıtýǵa tyıym salyndy. Al Táýelsizdik alǵan kezde olardyń jolyn jalǵaıtyn adam qalmady. Bizdiń din oqýyn izdegenderdiń kóbi dástúrli joldy emes, basqa elderdiń dinı oqý oryndaryn tańdady. Sóıtip ózimizdiń dástúrli dinı mektepter jabýly qazan kúıinde qaldy. Qazir qaıtadan óz jolymyzǵa oralyp jatyrmyz. Ahýndar men ıshandar mektepteri qaıta zerdelenip keledi.
Suhbattasqan Serikbol HASAN
«Munara» gazeti, №3, 2020 jyl
