Joqtaý aıtýǵa bola ma?

Saltymyzda joqtaý aıtý degen bar ǵoı. biraq sharıǵatta oǵan ruqsat joq degendi estip qalyp júrmiz. Jalpy joqtaý aıtýǵa bola ma?

Ответ

Joqtaý – eger qaıtys bolǵan adam baýyry ne týysy bolsa, sol marqumnyń tiri kezindegi jaqsylyqtaryn aıtyp, jylap eske alý. Bul ádet qazaq
halqynyń erteden qalyptasqan ǵurpyna jatady. Mundaı joqtaý aıtý adam qaıtys bolǵan kúnnen bastap úsh kúnge deıin jalǵasýy múmkin. Osy kúnder aralyǵynda týysqandar azaly otbasy múshelerimen «baýyrym-aı» dep qaıǵyly sarynmen kórisedi. Áıelder bolsa, bir bólmede otyryp, qaıtys bolǵan adamnyń jaqsylyqtaryn esine alyp, jyrǵa qosyp joqtaý aıtady.

Joqtaý sóziniń qazaq tiliniń ámbebap sózdigindegi dinı mazmuny
bylaı kórsetilgen:

Joqtaý elge qadirli, bedeldi adamnyń qazasynda onyń tirisinde jasaǵan jaqsylyǵyn, sharapatty isterin mazmundy etip jyrǵa qosyp jetkizetin óleń. «Ólgen kisini joqtaý sol mezgildiń bir úlken sharty» (S.Taljanov, «Uldaı kegi»). «Jylaý kez kelgen adamǵa aıtylsa, al joqtaý sırek, tek laıyqty adamdarǵa ǵana baǵyshtalady» (H.Dosmuhameduly, Shyǵarmalary).

Qazaq halqynyń bul ádet-ǵurpy ádebi men sharty saqtalsa, ıslam sharıǵatyna qaıshy kelmeıdi. Ibn Kásırdiń «Ál-Bıdaıa ýán-nıhaıa»
kitabynda Mýsa bın Uqbadan mynadaı rıýaıat aıtylǵan:

Rasýlalla (Ýhýd shaıqasynan oralyp) Mádınanyń kóshelerine
kirgende, tóńirektegi úı-úıden jylap joqtaý aıtqan daýystar esitildi. Ol: «Bul ne?» - dep surady. (Qasyndaǵylar): «Bular - ansar áıelderi, ólgenderine joqtaý aıtyp, jylap jatyr», - desti. Sonda Rasýlalla: «Biraq Hamzanyń joqtaý aıtatyndary joq», - dep, oǵan ıstıǵfar aıtty. Muny Saǵd bın Ubada . Muǵaz bın Jábál jáne Abdýlla bın Raýaha
esitip, tóńirektegi úılerge bardy da, Mádınanyn barsha joqtaý aıtyp jylaýshy áıelderin jınap alyp: «Allaǵa ant eteıin! Aldymen Paıǵambardyń  nemere aǵasyna joqtaý aıtyp jylańdar, óıtkeni onyń Mádınada joqtaý aıtýshysy joq»,- desti.

Negizinde, bul oqıǵa jaıly rıýaıat «Sýnán Ibn Májá» jáne «Músnád Ahmet» kitaptarynda kelip, onda Abdýlla ıbn Omar bylaı degen: (Ýhýd shaıqasynan oralǵan) Rasýlalla ótip bara jatyp Abdýl-Ashhal rýynyń áıelderi ózderiniń Ýhýd kúninde qaıtys bolǵandaryn joqtap jylap
jatqandaryn esitti. Sóıtip Ol: «Biraq Hamzanyń joqtaý aıtatyndary joq», - dedi. Sonda ansarlardyń áıelderi (úıiniń qasyna) kelip Hamzany
joqtap jylaýǵa turdy. Sosyn Rasýlalla oıanyp: «Áttegen-aı! Osyǵan deıin tyıylmaǵan ba? Olarǵa buıyryndar, úılerine qaıtsyn jáne bul kúnnen keıin qaıtys bolǵandaryn joqtap jylaýshy bolmasyn» - dedi.

Osy oqıǵanyń jalǵasyn Álihan tóre Saǵýnı óziniń «Tarıhı Muhammadı» atty kitabynda bylaı keltirgen: Rasýlalla erteńine oıanǵan kezinde úıiniń aldynda joqtaý aıtyp jylap jatqan áıelderdiń daýysyn esitti. Sóıtip: «Bul ne jaǵdaı?» - dep surady. Sahabalar: «Ansar áıelderi Hamzaǵa arnap joqtaý aıtyp jatyr», desti. Sonda Rasýlalla olarǵa  izgilik tilep: «Alla senderge jáne áýletterińe rıza bolsyn»,- dep duǵa etti de: «Endi úılerińe qaıtyńdar», - dedi. Jáne ólgenderine qarap joqtaý aıtyp jylaýǵa tyıym saldy.

Sosyn ansar sahabalary: «Ýa, Rasýlalla, ólgenderimizdi atap jylaýǵa áıelderimizge ruqsat berseńiz, olardyń tirliktegi jaqsylyqtaryn atap joqtaý aıtatyn bolsa, biraz bolsa da kóńilderimiz jubanysh tabatyn edi», - desti. Sonda Rasýlalla: «Áıelder jylaǵan kezinde betterin tyrnap jaraqattamasyn, shashtaryn julmasyn, kóılekteriniń jaǵalaryn jyrtpasyn, jaǵymsyz sózderdi aıtyp aıqaı salyp jylamasyn», - degen shartpen ruqsat berdi. Mine, osy atalǵan sharttardyń sheginen aspaı, qaıtys bolǵandarynyń jaqsylyqtaryn atap joqtaý aıtatyn bolsa zııany joq.

«Súnán Ibn Májá» kitabynda Ábý Hýraıra bylaı jetkizgen: Paıǵambar bir janazada edi. Omar bir (jylap jatqan) áıeldi kórip, oǵan qatty aıqaılady. Sonda Paıǵambar: «Ýa, Omar, ony óz jaıyna qaldyr. Álbette, (aza kezinde) kózder jasqa tolady, kóńildi qaıǵy basady ári bul jaqynda ǵana bolǵan qaza», - dedi. 

Joǵaryda aıtylǵandardy qorytyndylaı kele Islam ǵulamalary joqtaý aıtýdy sharıǵat sharttarynyń sheńberinen shyqpaı, ıaǵnı betterin tyr- namaı, shashtaryn julmaı, kóılekteriniń jaǵalaryn jyrtpaı, musylman senimine qarsy kúpirlik sózderdi aıtpaı, aıqaı salyp jylamaı, qaıtys bolǵandarynyń tek jaqsylyqtaryn atap baısaldylyqpen joqtaý aıtatyn bolsa zııany joq degen pikirge toqtaǵan (Ibn Abıdınniń «Hashııat» kitaby, 3/147).