«Ahı, nege saqalyń joq?»
«Jýsan» operatsııasy boıynsha Sırııadan oralǵan otandastarymyzben ońaltý ortalyqtarynda júıeli jumys júrgizilip jatqanynan bárimiz habardarmyz. Biraq beıimdeý ortalyǵyndaǵy árbir keıipkerdiń shetel asyp, jat aǵymnyń jeteginde ketý hıkaıasy ártúrli. Osy oraıda Sırııadan oralǵan qazaqstandyqtarmen ońaltý ortalyǵynda jumys istegen dintanýshy – Balǵabek Ábdiqaıymulymen bolǵan suqbatty oqyrman nazaryna usynamyz.
– Ońaltý ortalyǵynda jumys istegen dintanýshy mamandar suhbattarynda Sırııadan oraǵandarǵa ortaq sıpattama berip júr. Olardyń árqaısysynyń hıkaıasy ártúrli desek, solardyń birine tolyqtaı sıpattama berip, jat elge ketýine ne túrtki boldy, nendeı suraqtardyń jaýabyn taba almaǵan, qazirgi tańda ol adammen qaı baǵytta jumys júrgizilýi kerek ekenin tarqatyp aıtyp bere alasyz ba?
– Eń aldymen aıtar bolsaq, osy Sırııaǵa jat aǵymnyń jeteginde ketkenderdiń eń basty kemshiligi – ózderin dindar sanaǵandarymen, olardyń Qurannyń máni men mazmunyn túsine almaǵandary jáne dinniń adamgershilik qundylyqtaryn sezine almaǵandary baıqalyp turady. Olar dinniń syrtqy formasyn qabyldaıdy, 5 ýaqyt namazdaryn oqıdy, 30 kún orazasyn tutady. Alaıda, adamgershilik qasıetterge kelgende olardyń kópshiliginiń boıynan jylýlyq kóre almaısyń. Keıde múmkin olardyń júrekteri júrek emes robotqa aınalyp ketkendeı me qalaı dep te oılaımyn. Boıynda jalpy adamǵa degen janashyrlyq, meırimdilik, jylylyq bolmaǵan soń, tek qana robot qulshylyqpen jumaqqa baramyz degen meniń aqylyma syımaıdy. Qazaq atamyz «mal alasy syrtynda, adam alasy ishinde» dep beker aıtpasa kerek. Musylman adamnyń ótirik aıtýyna, aldaýyna, jalǵan sóıleýine bolmaıdy dep turyp, qarsysyndaǵy adamdy shatastyrýǵa tyrysyp otyrǵandary da kórinip qalady.
Jalpy jumysymyzǵa toqtalar bolsam, ortalyqtaǵylarmen suqbattasý barysynda olardyń árqaısysymen Islam dininiń negizgi taqyryptary, sonyń ishinde senimdik mazhabtar, ıslam quqyǵy, Matýrıdı aqıdasy, Hanafı mazhaby, Quran men Hadıs taqyryptarynda áńgimelesýler boldy. Qazir Sizge solardyń ishinde bir keıipkerimdi aty-jónin aıtpaı-aq tolyqtaı sıpattap berýge tyrysaıyn. Ol kisi Batys Qazaqstan oblysynyń týmasy, jasy 54-te. Islam dini týraly ilimdi 40 jasqa kelgende úırene bastaǵan. Quran oqýdy bilgenimen, onyń arabsha maǵynasyn túsinbeıdi. Quran aýdarmalaryn durys emes dep qabyldaıdy. Biraq Qurannyń arabsha maǵynasyn túsine almaı turyp, Hıjra jasaý týraly «Qurannan bildim» degeni logıkaǵa syımaıdy. Sırııaǵa Aqıdaǵa qatysty máselege bola ketip qalǵandaı kórsetýge tyrysty. Ol jaqqa (Sırııaǵa) Ystambul-Gazıantep marshrýty boıynsha jetken. Jol-jónekeı qaı jerde qandaı kólikke miný kerek, qalaı júrip-turý kerek degen tustaryn Osman degen azamat koordınator bolyp rettep otyrǵan. Ystambulda 3-4 kúndeı kútken. Sol jerden avtobýspen Túrkııanyń batysynan shyǵysyna qaraı 2 myńnan astam shaqyrym jol júrip, Gazıantep qalasyna jetip odan ári qaraı Sırııaǵa ótken. Osynyń ózinen aq olardyń astyrtyn júıeli jumys jasaǵandary kórinip tur. Bul kisi «Jýsan» operatsııasymen elge jetkizilgendikten, budan buryn elge kelgen tanystary arqyly ózderin qandaı jaǵdaı kútip turǵanyn shamalap bilgen jáne soǵan qaraı daıyndyqpen kelgen dep aıta alamyn. Sóılesý barysynda «qabir álemi hanfı mazhabynda qalaı túsindiriledi, mýzyka tyńdaý haram ba?» degen suraqtar tolǵandyratynyn aıtty. Ekpege qarsy emes. Qazaqstanǵa kelgenine qýanyshty. Sırııaǵa musylmandar halıfatta ómir súrý kerek degen ustanymmen barǵan.
– Sonda ol qurandy oqymaǵan bolsa, dinı aqparatty qaıdan alyp júr?
– Aqparattardy ınternetten alǵan. Bul jaqta júrgende alǵan aqparaty men Sırııaǵa barǵan kezdegi kórgenderi jer men kókteı aıyrmashylyq bolǵan. Eń aldymen Aqqý–Sultan okýlttik tobymen baılanysqanyn aıtty, keıinirek meshitte juma ýaǵyzynda ımamnyń ol top týraly teris pikir bildirgeninen keıin boıyn olardan aýlaq ustaǵan. Shırk jasadym dep ýaıymǵa berilgen. Osy toptyń ustanýshylary musylman emes dep qabyldaıtynyn aıtyp qaldy. Qabir álemi, mýzyka haram degen ustanymy bar. Mazhab Aqıda boıynsha dinı bilimi joq, ol taqyryptarǵa qyzyǵýshylyq tanytpady.
Saparda júrgende namazdy qalaı oqý kerek, súnneti oqyp-oqymaýdyń úkimi týraly surady. Dinı málimetterdi orys tildi derekterden alyp otyrǵan, «Prorok mırov mıra» degen kitapty oqyǵan. Oral qalasynda týǵan qyzy turady, turmysta, tórt balasy bar eken. Kúıeý balasy bı ónerin meńgergen eken, biraq onyń mamandyǵyn aýystyrǵanyn qalaıtynyn jasyrmady. Jalpy alǵanda, áńgimelesý barysynda qarsysyndaǵy adamdy múmkindiginshe hıjra taqyrybynan buryp, sharıǵı máselelerge tartýǵa tipti shatastyrýǵa tyrysty. Memleketke, bılikke degen narazylyǵy bar ekeni sózderinen baıqalyp turady. Atap aıtqanda: «memleket ıslamnan basqa da dinderdiń taralýyna múmkindik berip otyr, bul durys emes» dep esepteıdi. Memlekettiń zaıyrly sıpatynyń mańyzdylyǵyn, zań talaptarynyń bar ekendigin bilmeıtin bolyp shyqty.
– Endi bul azamatty «týra jolǵa» salý úshin nemese destrýktıvti kózqarastardan aryltý úshin ne isteý kerek?
– Eń áýeli, qazaq halqynyń salt-dástúrleri men ıslam dininiń arasyndaǵy ortaq tustaryn kóbirek túsindirý kerek. Sosyn, hıjra jasaý, keshirilmeıtin kúnálar, qul aqysy degenimizge neler kiredi jáne Hanafı mazhaby boıynsha namaz oqýdyń qajettigi taqyryptaryn tereńirek túsindirý kerek dep oılaımyn. Jáne, suqbattasý barysynda keıbir azamattar boıynda memleketke, bılikke degen narazylyq bar ekenin bildirip qalady. Osy baǵytta da jumystar júrgizý qajet.
– Ońaltý ortalyǵyndaǵylardyń kópshiligine ortaq qandaı máseleler bar, olarmen ótkiziletin dárister kóbinde qandaı máselelerge baǵyttalǵany durys?
– «Kelinge sálem salý «shırk», Qazaqstan kápir memleketi, hıjra jasap, halıfatta (Daýla, Balad dep te aıtady) ómir súrý kerek, kápirlerdiń múlki musylmandarǵa halal, saqal ósirý men ony alyp tastaýdyń úkimderi qandaı, taǵdyr men sebep-saldardyń máni, ata-anasy men týǵan-týysqandarymen jaqsy qarym-qatynasta bolý, memlekettiń din salasyndaǵy saıasatynyń máni men maqsaty, sharıǵat úkimderin taratýmen aınalysýǵa kimder quzyretti, Konstıtýtsııa, kók tý, qaýymdar men ulttardyń bolýynyń kerektigi taqyrybyndaǵy lektsııalardy kóptep berý qajet.
Sonymen qatar, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń jalpy qyzmeti týraly da dárister kerek aq. Sebebi, kópshiligi áli sol baıaǵy túsinikte, ımamdardyń dinı saýaty joq degen oıda qalyp qoıǵan. Qazirgi ýaqytta elimizdegi ımamdarymyzdyń Egıpettiń, Túrkııanyń basqa da ıslam elderiniń tanymal ıslamı oqý oryndaryn bitirgen bilikti mamandar ekenin, elimizde memlekettiń qoldaýymen ıslamı bilim beretin ýnıversıtet pen 10 medrese, qarılar daıyndaıtyn ortalyqtar bar ekenin bile bermeıdi.
– Balǵabek myrza, jýsandyqtarmen jumys isteý barysynda ózińizge erekshe áser etken keıipker nemese qandaı da bir oqıǵa boldy ma?
Kishkentaı ǵana jazyqsyz perishtelerdiń maǵan qoıǵan suraqtary biraz tosyrqatty desem bolady. Mysaly, soǵys aımaǵynda bolǵan 7 jasar bala menen: «Ahı, nege seniń saqalyń joq, kápirler qyryp tastady ma ne?» dep surady. Árıne, bala ózine úıretkenin aıtady. Al osy balaǵa saqaly joq kápir degendi kim úıretti? Ókinishke oraı, jalǵan jıhad jolynda adasyp júrgen ata-analary balalarynyń sanasyn osy sekildi qate málimettermen toltyryp tastaǵan. Sonymen qosa, balalar 6-7 jastarynda qoldaryna qarý ustap kórgenderin, ákeleri ony qalaı paıdalanýdy úıretkenderin jarysa maqtanyp aıtyp jatty. Eń aýyry olardyń barlyǵynyń derlik ákeleri joq. Ákeniń meıirimin saǵynǵannan bolar 4-8 jas arasyndaǵy sábı balalar meni kórgende maǵan qaraı jarysa júgirip bireýleri arqama shyǵyp, endi bireýleri tizeme jastanyp erkelegileri kelip jatty.
– Ońaltý barysyndaǵy jumystar kezinde Sırııadan oralǵan otandastarymyzdyń boıynan taǵy neni baıqadyńyz jáne maman retinde qandaı usynystaryńyz bar?
– Birinshiden, Sırııaǵa ketken jat aǵymdaǵy áıelder kúıeýleriniń aıtqanyn eki etpeıtini kórinip tur. Sırııaǵa baramyz dese de, soǵys aımaǵynan qaıtpaımyz dese de bárine kóne bergen. Sondyqtan, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasymen birge osy máselege jan-jaqty jaýap beretin «pátýa» shyǵarý mańyzdy dep sanaımyn.
Ekinshiden, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń, meshit ımamdarynyń bedelin kóteretin sharalardy teris aǵym ókilderine udaıy jetkizip otyrý nemese sharalarǵa qatystyryp otyrý arqyly ımamdarǵa degen senimin kúsheıtý kerek.
Úshinshiden, Sırııada júrgen kezinde Qazaqstandaǵy ata-analary men týystarynan qolma-qol arqyly nemese Túrkııadaǵy bankomattar arqyly «deldaldarmen» qarjy jetkizilip turǵan. Sondaı jumystarmen aınalysqan tulǵalardy anyqtaýǵa nazar aýdarǵan jón.
Tórtinshiden, joǵaryda kórsetilgen suraqtardyń tizbesin tolyqtyra otyryp, bilikti mamandardy tarta otyryp suraq-jaýap túrindegi arnaıy kitap nemese kitapsha daıyndaý oryndy bolady. Suraq-jaýapty daıyndaıtyn mamandardyń tizimi din salasyndaǵy múddeli memlekettik uıymmen kelisiledi. Daıyndalǵan kitapsha barlyq múddeli mekemelermen kelisilip baryp shyǵarylýy qajet. Osyndaı kitap nemese kitapsha teologtarǵa, ımamdarǵa, dintanýshylarǵa teris aǵymdarda júrgenderdi ońaltý boıynsha jumys júrgizýge taptyrmaıtyn qural bolady.
Besinshiden, Sırııadan jáne basqa da elderden kelgen, qarýly qaqtyǵystarǵa qatysqan azamatshalardyń qoǵamnyń arasynda bedelin qatty kótermeý, olarǵa ózderiniń qateleskenderin moıyndap, ókinish bildirgen maqalalaryn BAQ quraldarynda, áleýmettik jelilerde aty-jónderin kórsetip jarııalap turý múmkindigin qarastyrý qajet.
Altynshydan, «Jýsan» operatsııasymen elimizge kelgender turǵylyqty jerlerine ornalasqan soń olarmen jumys júrgizetin teologtardy toqsan saıyn jınap, tájirıbe almasý jáne jumys júrgizý ádistemelerin jetildirý boıynsha semınarlar uıymdastyryp otyrý qajet
Suhbattasqan: Qalıeva. A
