FANATIZM TÚSINIGI, MÁNI JÁNE EREKShELIKTERI

Fanatızm latynshadan aýdarǵanda  (fanaticus – qurbandyq) jeke adamnyń belgili bir senimderge degen, basqa eshqandaı balamany qabyldamaıtyndaı bolyp qaltqysyz berilgendigi, bul onyń is-áreketinde jáne basqalarmen qarym-qatynasynda aıqyn kórinedi.

Fanatızm sol senim jolynda qurban bolýǵa daıyndyqpen astasady; bir ıdeıaǵa berilgendik basqa pikirdegilerge tózbeýshilikpen qaraýmen, ortaq maqsatqa jetýge kedergi bolatyn ádep normatıvterin elemeýshilikpen ushtasady.

 Psıhologııada fanatızm — toptyń psıhologııalyq fenomeni. Bir-birine tánti bolýdan qoldaý tabatyn fanatıkter úshin kóterińki Emotsııalyq, ózderiniń kózqarastaryn qýattaıtyn kez kelgen aqparatqa talǵamaı qaraýshylyq, tipti tilektestik turǵydaǵy synnyń ózin qabyldamaýshylyq tán degen sıpattama beriledi.

Reseılik zertteýshi V.V. Kım «fanatızm» uǵymynyń Etımologııasyna qatysty kózqarastardy zertteıdi.  Zertteýde fanatızm uǵymynyń ejelgi Rımdegi Kıbel Qudaıy kýltinen bastaý alatyndyǵy aıtylady. Bul kýlttiń dinı qyzmetkerlerin fanatık dep ataǵan, sebebi dinı qulshylyqty  júzege asyrý barysynda Kıbela qyzmetshilerinen qudaılaryna tolyq moıynsuný, ózin-ózi Ekstatıkalyq kúıge keltirý talap etilgen. Kıbela qudaıyna berilgendigin dáleldeý úshin neofıtter bir-birine qan jaraqattaryn salyp, ózderiniń jynystyq múshelerin kesip tastaýǵa deıin barǵan. 

Fanatızm, máni boıynsha, onyń áleýmettik iske asýynyń jaǵymdy maqsattary men saldaryna qaramastan, jaǵymsyz qubylys dep anyqtalady. Árdaıym bir nárse (ıdeıa, joǵary maqsat jáne t.b.) nemese bireý (kóshbasshy,  súıikti adam jáne t.b.) úshin paıda bolatyn fanatızm joıqyn potentsıalǵa ıe, óıtkeni atalǵan «joǵary qundylyq» úshin ol sózsiz basqa (kóbinese - jat) qundylyqtardy joıady, ıaǵnı «jalǵyz durys jol, «jalǵyz múmkin shyndyq», «jalǵyz kóshbasshyny» ǵana moıyndaý basqany joqqa shyǵarýǵa ákeledi.

Sondyqtan fanatızm árdaıym agressıvti, toleranttylyqqa jat basqa dindi, basqa oıdy, kelispeýshilikti jáne t.b. qurmetteýge beıim emes. «Fanatızm» uǵymyn sıpattaýǵa tyrysyp, zertteýshiler eń aldymen dinı fanatızm mysalyna nazar aýdarady, bul tańqalarlyq emes, óıtkeni kóbinese dál osy dinde kóptegen ǵasyrlar boıy fanatıkalyq senim áleýmettik-antropologııalyq qubylys retinde paıda bolyp, kóbeıip otyrǵan.

Sonymen qatar fanatızm qoǵamda jaǵymsyz ról atqarýy múmkin. Qaqtyǵys protsesinde fanatızm kúshtiń jáne qarýdyń qoldanylýymen toqtamaıdy, senimniń, dástúrdiń jáne basqalardyń «tazalyǵyn» saqtaıdy, fanatızm ártúrli senimderdi, basqasha oılaıtyndardy nemese basqa jaqtan kelgenderdi jek kórýmen qosa, joıyp jiberýge daıyn bolady.  Fanatızm fızıkalyq zorlyq-zombylyqqa júgine otyryp, qoǵamdy turaqty jáne únemi keńeıip otyrǵan qaqtyǵys jaǵdaıyna alyp keledi. Osyndaı jaǵdaıda qoǵam músheleri úshin qaqtyǵystan shyǵýdyń joly árıne qıyn.

Dinı fanatızmniń taǵy bir kórinisi retinde dinı radıkalızm qarastyrylady. Dinı radıkalızm - bul belgili bir dinı dástúrlerdiń sheńberinde paıda bolǵan, sodan keıin negizgi doktrınany synaý jáne qarsy turý arqyly odan bólinip, óz kózqarastaryn ymyrasyz túrde sońǵy logıkalyq jáne praktıkalyq tujyrymdarǵa jetkizýge umtylatyn ıdeologııa. Dinı radıkalızmniń qaınar kózi - harızmatıkalyq (rýhanı) kósemge tabynýshylyq bolyp tabylady.

1970 jyldary dinı radıkalızm ıdeıalaryn Isa qozǵalysy damytty jáne onyń butaqtary barlyq elderge tarady. Bul qozǵalystardy zerttegen ǵalymdar olardaǵy shekten shyqqan fanatızmdi kórip, sektanttyq aǵymdar dep ataǵan bolatyn. «Eger uıymda tómende atalǵan minezdemeler bolsa, onda olardy sektaǵa jatqyzýǵa bolady:

- ilimderiniń ekijaqtylyǵy (sektada ashyq taralatyn, qoǵamǵa, uıymnyń qatardaǵy múshelerine arnalǵan resmı ilim jáne tek uıym basshylary men kóshbasshyǵa belgili qupııa ilim );

- qatal ıerarhııalyq uıymdastyrylý (sekta basshylyry, qatardaǵy adepter, neofıtter);

-uıym basshylary adepter men neofıtterge agressııalyq manıpýlıatsııa ádisin qoldaný arqyly olardyń tulǵalyq erikterin baqylaýǵa alady;

-uıymnyń adepterimen qosa uıymǵa múshe emesterge de fızıkalyq, moraldyq jáne materıaldyq zııan keltiredi.

Sektanttyq fanatızmniń taǵy bir kórinisi retinde ǵalymdar radıkalızm uǵymyn kirgizgen. Ǵylymda dinı radıkalızmniń kelesi túrleri ajyratylady: jalpy dinı radıkalızm; dinı-Etnıkalyq radıkalızm; dinı negizdegi saıası radıkalızm .

Dinı radıkalızmniń ózi rýhanı lıderdiń aınalasynda qalyptasatyn shaǵyn jáne jergilikti toptarda kórinedi jáne olardyń maqsaty retinde, ádette, Eshatologııalyq mazmunǵa ıe áleýmettik-dinı jobany júzege asyrý kózdeledi. Mysal retinde 2008 jyly Penza mańyndaǵy úńgirde syrtqy álemnen ózderin jaýyp, álemniń aqyrzamanynyń jaqyndaǵanyn kútip  áıgili bolǵan Petr Kýznetsovtyń izbasarlaryn aıtýǵa bolady. Mundaı radıkalızmge «tynyshtyq» tán, óıtkeni harızmatıkalyq lıder qoǵamdy iri silkinister men saıası narazylyqtarǵa shaqyrmaıdy. Soǵan qaramastan, bul tıp úlken destrýktıvti áleýetti qamtıdy, óıtkeni ol qoǵam úshin mańyzdy qundylyqtar men kózqarastarǵa kúmán keltiredi jáne óz kezeginde adamdardy zańsyz áreketke ıtermeleıtin áleýmettik jáne dinı fanatızmniń uıytqysy retinde qyzmet etedi. Óz kezeginde bul dindi ustanýshylar alternatıvti áleýmettik-dinı jobany júzege asyrady. Olar otbasynan bas tartady, resmı shirkeýden qarym-qatynasty úzedi, memlekettik bilim berý men emdelýden bas tartady, resmı qujattardy paıdalanýdan bas tartady, óndiristik ónimderdi paıdalanbaýdy quptaıdy (ásirese shtrıh-kodtar). Mundaı dinı toptarda alǵashqy qaýymdyq kezeńdegi sııaqty qarapaıym sharýashylyqpen aınalysady, otbasynda nemese kommýnada patrıarhaldylyqqa mán beredi, rýhanı kósemge tabynýshylyq jáne Eshatologııalyq ilim sheńberinde oılaý oryn alady. Bundaı dinı aǵymdarǵa «Tıberkýl Ekologııalyq turǵynyn» quryp jáne damytyp otyrǵan Sońǵy Ósıet Shirkeýin jáne dástúrli neke men  otbasy ınstıtýtyn joqqa shyǵaryp, onyń ornyna «jańa otbasy» qurýǵa umtylatyn Son Men Mýnnyń Biriktirý shirkeýin jatqyzýǵa bolady.  90 jyldary Qazaqstanda dindi jamylǵan jańa dinı toptardyń ishinen de   «Ata jol» nemese «Aq jol» - solardyń qatarynda. Ata joldyń basynda turǵan «abyzdar» adamdardy ártúrli aýrýdan saqtap qalýǵa, qıynshylyqtarǵa tótep berýge jáne úlken jetistikterge qol jetkizýlerine ýáde bergen.

Al Farhad-ata dinı ilimniń negizin salýshy ózin «emshi» dep jarııalap, naýqastardy emdeýmen aınalysýdan keıin ózin jumaqqa aparý úshin adamdardy zulymdyqtan qutqarýǵa kelgen qudaı retinde jarııalady. Ol «árýaq qonǵan» sátten bastap jer betindegi árbir naýqas týraly biletinin jáne em retinde “Farhad basqaryp otyratyn kúnniń Energııalyq shýaqtary” dep atalatyn ádis usynatyndyǵyn jarııa etti. Sekta ustanýshylary Farhad pen onyń áıelin «Adamzattyń shynaıy ata-anasy» dep ataıdy. Olar álemdik dinderdi joqqa shyǵaryp, Quran, Bıblııa jáne basqa da kıeli kitaptardy otqa jaǵýǵa shaqyrady.

Fanatızmniń taǵy bir kórinisi dinı fýndamentalızm. Fýndamentalızm - bul qazirgi qoǵamda bolyp jatqan jahandaný jáne zaıyrlaný protsesterine degen saıası reaktsııa.

Islam fýndamentalızminiń teorııasy men praktıkasy alýan túrli, bul aǵym ıslamnyń sýnnıttik jáne shııttik baǵyttaryna tán. Keıbir memleketterde fýndamentalıster ózderiniń ıdeologııalaryn, atap aıtqanda, Iran Islam Respýblıkasynda basym dep qabyldaýǵa qol jetkizdi. Basqa birqatarynda fýndamentalıstik qozǵalystar qoldanystaǵy zaıyrly nemese dástúrli memlekettik ınstıtýttarǵa qarsy áreket etedi, al terrorızm belgili fýndamentalıstik toptarmen kúres ádisi retinde qoldanylady.

Dinı Ekstremızm - bul belgili bir dinı ıdeologııaǵa jáne belgili bir doktrınany túsindirý týraly óte radıkaldy jáne fýndamentalıstik kózqarastardy ustanýmen erekshelenetin konfessııalarǵa, toptar men aǵymdarǵa jatatyn adamdarǵa tán.

Osy máseleni zertteýshi Iý. Ahromeeva dinı Ekstremızmniń ıntellektýaldy, saıası, psıhologııalyq, dinı, áleýmettik jáne saıası sebepteri bolýy múmkin ekenin eskertedi. Ol dinı Ekstremızmniń damýy men taralýynyń sebepteri «adamnyń ózinen, onyń otbasy múshelerimen, týystarymen qarym-qatynasynan bolýy múmkin, Ekstremıstiń ishki álemi men qorshaǵan qoǵamnyń arasyndaǵy qaıshylyqtardan, senim men minez-qulyq, ıdealdar men shyndyq, din men saıasat, sózder men ister, armandar men naqty jetistikter, zaıyrly jáne qudaı». Sonymen qatar, dinı Ekstremızmniń sebepteri «dinniń maqsattary men mánin tolyq bilmeý, onyń ishki júıesi men maqsattaryn durys túsinbeý, fanatızmniń tózimsizdigi men qatygezdigi bolýy múmkin, bul Ekstremıstke tek óziniń jekkórýshilikterin soqyr túrde ustanýǵa májbúr etedi jáne aınalasyndaǵy adamdardyń múddelerin eskerýge jol bermeıdi. Obektıvti jaǵdaılar, tyıym salýlar men shekteýlerdi qalaý, dinı minez-qulyqtaǵy ashkózdik pen únemi shekten tys bolý jáne basqalardy da solaı etýge májbúr etý tendentsııasy».

Qazaqstandyq ǵalymdar «dinı Ekstremızmniń zamanaýı túrleriniń birin destrýktıvti sıpattaǵy dástúrli emes dinı aǵymdar men kýltter dep ataǵan jón» dep atap kórsetti, óıtkeni «olar ózderin dástúrli din formalaryna, qoldanystaǵy mádenıettiń qundylyqtary men normalaryna qarsy turady.

Barlyq ǵalymdar Ekstremızmniń sharyqtaý shegi terrorızm ekenin atap ótedi. Jalpy lańkestik, terrorshyldyq — saıası-áleýmettik sebepterge baılanysty jeke adamǵa, kópshilikke nemese memleketke qysym jasaý, úreı týǵyzý maqsatynda qasaqana jasalatyn qylmystyq is-árket.

Islam dininiń atyn jamylǵan terrorızminiń tolqyny Eýropanyń jaǵalaýlaryna 1990 jyldardyń ekinshi jartysynyń ortasynda jetti. Frantsııada 1994-1995 jj Aljır ıslamdyq qarýly toby shabýyldady. Germanııada, Gambýrgte 1998-1999 jj. radıkaldy sheteldik stýdentter toby paıda boldy, olar keıinirek Aýǵanstanda ornalasqan Al-Kaıda qurylymynyń bir bóligi boldy. Búgingi kúnde de terrorızmniń qaýipi bar ekendigin eskere kele, olardyń aldyn-alý men tıimdi kúres júrgizýde utymdy sharalar men jumys jospary tıisti deńgeıde júrgizilý qajettigin eskerýimiz qajet.

 

Almaty qalasy Din isteri jónindegi

basqarmasynyń janyndaǵy «Keńes

berý jáne ońaltý» ortalyǵynyń

dintanýshy mamany Jetpisbaı N.J.