QAZAQ MENTALITETINDEGI IMANDYLYQ
Qazaqta ımandylyq – adamgershilik, izgilik qasıetterdi bildiredi. Imandylyqtyń mundaı maǵynany bildirýi qazaqtyń musylman bolýynan týyndaǵan. Imandylyq sózi ımannan shyqqan. Iman – júrektegi nur, ımandylyq sonyń syrtqy pishini. Imandylyq – Alla Taǵalaǵa ıman etken adamnan týǵan kórkem minez. Imandylyq kórkem minezi árbir musylmannyń boıynan tabyla bermeıdi. Atam qazaqtyń adamgershilik uǵymyn ımandylyq sózimen berýinde erekshe mán bar. Óıtkeni, adamgershilik pen ımandylyq arasynda úlken aıyrmashylyq bar.
Adamgershilik – barlyq adamnyń boıynda bola alatyn adamnyń adamdyq bolmysynan týǵan qasıet. Adamgershiliktiń jeti qasıeti bar. Aqyldylyq – adamgershiliktiń alǵashqy satysy, sálemdesý adamgershiliktiń bastamasy. Syılasý – adamgershiliktiń ary men nury, qurmetteý – adamgershiliktiń qoldaýshysy, kishipeıildilik – izettilik, meıirimdilik – adamgershiliktiń senimdi dostary.
Imandylyq qasıettiń syryna tereńirek úńiletin bolsaq, qazaq halqy ımandylyqtyń úsh negizin ózderine tirek etken. Birinshi tiregi – din. Iaǵnı, erte ǵasyrlardyń ózinde-aq ulan-ǵaıyr qazaq saharasyna keń tarap, jergilikti ulttardyń (onyń ishinde túrki tektes taıpalardyń) arasyna sińip, olardyń ómir-tirshiligimen qabysyp ketken aqıqat din – Islam dini. Paıǵambarymyz Muhammed (s.a.s) jaıǵan dinniń eń tazasyn qaımaǵyn buzbaı, sol qalpynda eldiń sanasyna jetkizgen áýlıe atalarymyz. Halqymyz ımandylyq nurynyń bastaýlaryn sondaı júrek kózi ashylǵan perzentterinen aldy dep tolyq senimmen aıta alamyz. Ekinshi tiregi – salt-dástúr. Qazaq turmysynda «tal besikten jer besikke» – deıin qaıtalanyp jatatyn dalalyq órkenıettiń jarqyn kórinisi. Saltynan, ádet-ǵurpynan qol úzbegen jurttyń kezinde talaı ózge eldiń ókilderin, ǵalym-zertteýshilerdi tamsandyrǵanyn bilemiz. Imandylyqtyń úshinshi tiregi – ana tili. Ananyń bal áldıimen boıǵa daryp, júrekke sińgen ana tildiń qudireti baıtaq dalamyzǵa bereke darytty, ulttyń ulan-ǵaıyr jerde bytyrap joǵalmaı, bir shańyraq astyna birigýine kúshti qural boldy. Imandylyq eń basty adamnyń adam bolmysyn bildiretin úlken qundylyq.
Túzý bastap, aq joldy kese kórme,
Iman tonyn ústińnen sheshe kórme» – dep Júsip Balasaǵun bekerge aıtpaǵan.
Abaı atamyz aıtqandaı: «Júreginde ımany joq adam – baqylaýsyz adam», «Kúzetshisiz, eskerýsiz ıman turmaıdy», «Qudaıdan-qoryq, pendeden-uıal: balań bala bolsyn deseń oqyt, mal aıama!», «Árbir aqyldy adamǵa ıman paryz, árbir ımandy adamǵa ǵıbadat paryz», «Qudaıshylyq-júrekte, qalpyńdy taza saqta», «Imansyz elden uıat qashady» degen.
Abaı adamdyqtyń bıik deńgeıin osylaı, ımanmen ólshegen. Óziniń qara sózderinde «Tolyq musylman bolmaı tolyq adam bolmaıdy» dep, kesip aıtqan. Jas adamdy ımandylyqqa baýlý úshin olardyń ar-uıatyn oıatyp, namysyn qaırap, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, kishipeıildilik, qamqorlyq, adaldyq, izettilik sııaqty ádeptik-psıhologııalyq qasıetterdi olardyń boıyna sińirý – árbir otbasynyń, balalar baqshasy men mekteptiń, joǵary oqý oryndarynyń paryzy.
Halyq tarıhynda qaz daýysty Qazybek bılik aıtýǵa 15 jasynan kirisse, Syrym Datuly óziniń danalyǵyn jeti jasynda kórsete alǵan, al aýyz ádebıetindegi, Tazsha bala men Qarashash sulý on eki-on tórt jasar kezinde-aq tapqyr, aqyldy atanǵandardyń sanatyna qosylǵan. Imannyń ataýy – júrek. Imandylyq júrekten paıda bolady. Halqymyzdyń dana da dara aqyny hakim Abaı osylaı degen.
Halqymyz syrt kózben emes, júrekpen uǵatyn adamgershilik qundylyqtardy joǵary dáriptegen. Imandylyq, ádilettilik, izgilik, meıirimdilik murattaryn tereń ıgerýge kúsh salǵan. Mal-múlkinen, dáýletinen ımanyn joǵary baǵalaǵan qazaq «Er jigittiń úsh baılyǵy bar: birinshi – ımany, ekinshi – yrysynyń turaǵy, úshinshi – dáýletiniń turaǵy» - dep ataly sóz qaldyrǵan. Qazirgideı «mal úshin bireýdi aldap, bireýdi arbaǵan» jandar kezdesip otyrǵan kezde mundaı sózdiń mańyzy da joǵary. Jıǵan-tergen dáýletine júregin baılamaı, odan da bıik nárse bar dep bilgen atalarymyzdyń ımandylyq tóńiregindegi túsinigine biraz tolǵanys jasaýdy jón dep sanadyq.
Iman – qazaq halqynyń rýhanı dúnıetanymyndaǵy parasat paıymymen sabaqtasyp jatatyn óte keń ólshemdi uǵym. Ata-babalarymyzdyń aqıqatqa jeteler seniminiń de basty tiregi – osy. Barlyq bet-bolmysynyń, minez- qulqynyń aınasy. Iaǵnı, Shákárim atamyz aıtqandaı;
Kimde bolsa shyn minez,
Bolmas onda eki sóz.
Óltirse de kózbe-kóz,
Imanyn satyp almas bóz – degendegi ıman. Imandylyq degen bir ǵana
sózdiń boıyna uıat, ar, ynsap, qanaǵat syqyldy búkil jaqsy qasıetter túgel syıyp tur.
Qorytyndylaı kele dástúrli qazaq rýhanııatynan tamyr tartyp, nár alǵan danyshpan tulǵalardyń eldi jaqsylyqqa úndeýdegi kóptegen oı-pikirleriniń ımandylyq mańyna kelip toǵysatyny shyndyq. M.Ótemisulynyń
Arqanyń qyzyl ızeni;
Basy kúrdek, túbi aral.
Qydyryp shalar arýana,
Kárisi kimniń joq bolsa,
Jasy bolar dýana.
Bir synaǵan jamandy,
Ekinshideı synama.
Tiride syılaspaǵan aǵaıyn,
Qum quıylsyn kózińe,
Ólgende beker jylama – dep naqty ımandylyq qundylyqtardy dáriptegen.
Q.Salyqbaev
Raýshan NARBEK
