TÁŃIRShILDIKTIŃ TÚBI – DINSIZDIK
Islam dini qazaq halqynyń ózindik rýhanııaty men mádenıetiniń, ádeti men salt-dástúriniń qalyptasýynda negizgi qaınary bolyp esepteledi. Qazaqtyń Kereı men Jánibekten bastap Kenesaryǵa sheıin barlyq handary eldi basqarý júıesi, halyqaralyq qarym-qatynastar jáne quqyqtyq zańnamalarda sharıǵat normalaryna júgingeni belgili. Sonymen qatar quqyqtyq normalardyń basym bóligi sharıǵatpen qatar dala ádet-ǵurpymen baılanysty ekenin atap ótý kerek. Qazaq bı-sheshenderi, aqyn-jazýshylary jáne ǵalym-ǵulamalarynyń barlyq eńbekterinde sharıǵattan attamaǵany baıqalady.
Táýelsiz Qazaqstanda da Islam dini yqpaldy qoǵamdyq kúshke ıe boldy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaı-aq memleketimizdiń joǵary minberlerinen Islam dininiń qazaq dúnıetanymyn anyqtaıtyn eń aldymen joǵary ıdeal men faktory, buryndary umytylyp kete jazdaǵan baı musylmandyq mádenıeti men ata-babalarymyzdyń rýhyna degen tıisinshe baǵa berýdiń rámizi ispettes ekeni qaıta-qaıta jarııalanǵan bolatyn.
Eger buryn qazaq halqy otarshyldyq, asharshylyq sııaqty aýyr synaqtardy basynan ótkergen bolsa, búginde syrtqy saıası kúshter, jalǵan senimder halqymyzdy túrli dinı toptarǵa, dinı ıdeologııalarǵa jetelep qazaqtyń shynaıy senimin buzýǵa áreket etip, elimizdiń yntymaq-birligin qulatýǵa jumys jasamaq. Osy otyz jyl ishinde elimiz túrli taýqymetterdi bastan keshti. Atap aıtqanda, Iegovo kýágerleri, tablıǵ jamaǵaty, ýahabıster, hızbýt tahrır jáne túrikshil jamaǵattar qazaqty óz qataryna tartyp, eldiń bereke-birligin qashyrdy. Sóıtip «bólip al da, bıleı ber» degen erejemen árkim qazaqty óziniń yqpalyna túsirip, paıdalanǵysy keldi. Al búginde táńirshildik senimin nasıhattap, Islam dinin qazaqqa jat din dep kórsetkisi kelgen dinsizder qaýymy shyǵyp, halyqty dinnen bezdirý saıasatyn belsendi túrde júrgize bastady.
Ras, sońǵy kezde ınternet jelisinde táńirshildik ustanymdaǵy toptar boı kóterip, Islam dini týraly qısynsyz pikirlerdi, málimetterdi taratyp, musylmandarǵa qarsy ashyq qarsylyq áreketterin bastap ketti. Olardyń paıǵambarǵa til tıgizýi, ony mazaq qylýy, Qurandy mansuqtaýǵa áreket etýi – úlken zulymdyq ári qııanat. Táńirshilderdiń mundaı is-áreketterine musylman jurtshylyǵy óz narazylyqtaryn bildiredi jáne ony toqtatýdy talap etedi. Sebebi hadıste: «Kimde-kim sharıǵatqa qaıshy bir jaǵdaıdy kórse, ony kúshpen toqtatsyn. Al shamasy kelmese, tilmen aıtsyn. Ol da qolynan kelmese, júregimen narazylyq bildirsin. Imannyń eń álsiz tusy – osy (sońǵysy)», – delingen (Múslım). Biraq qazir júregimen narazy bolyp otyra berý – durys emes. Úndemeı otyra bersek, solardyń sebebimen qanshama azamattar dinsizdikke ketedi, ımansyzdyqqa barady, erli-zaıyptylar ajyrasady, ata men bala bir-birinen bezedi, otbasylyq qundylyqtar joǵalady, teksizdik oryn alady, túbinde memlekettiń qýaty álsireıdi. Osy rette Táńir jáne táńirshildik máselesine toqtalyp, Alla men Táńir uǵymy, qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy táńirshildiktiń orny týraly qysqasha málimet berip ótsek. Sebebi táńirshildik ne ekenin, onyń maqsaty men saldaryn bilgende ǵana, odan týyndaıtyn qaýip pen qasiretti túsine bastaımyz.
VII ǵasyrda Islam dininiń kelýimen qazaqtyń Táńir týraly uǵym-nanymy túgel musylmandyq túsinikke almasty. Atap aıtqanda, «Bir táńirshildik» tanymy «Jalǵyz Alla Taǵalanyń» uǵymyna dálme-dál keldi. Qazaqtar áli kúnge deıin Alla men Táńir uǵymdaryn qatar qoldanady. Táńir uly Allany bildiretin uǵymǵa aınaldy. Alaıda «Táńirshildik degen ne? Din be, álde jaı nanym-senim be?» degen suraqqa áli kúnge deıin naqty jaýap berilmegen.
Qazaq halqy Islam dinine deıin basqa din jáne nanym-senimder qatarynda táńirshildikti de ustanǵan bolýy múmkin. Biraq onyń qalypty din ataýlyǵa tán paıǵambary, kıeli kitaby bolmaǵan. Sondyqtan onyń naqty dinı ustanymy men júıelengen sharıǵı zańdary da joq. Tek táńirshildiktiń sarqynshaqtary retinde qalǵan yrymdar men ǵuryptar ǵana bar. Onda da olar shamandyq yrym, ǵuryptarmen mıdaı aralasyp ketken.
Qazaq dalasyna Islam dini kelgen soń qazaq halqy bul dindi óz erkimen qabyldaǵany tarıhı shyndyq. Sonda da at tóbelindeı táńirshilder «qazaq óziniń ata-baba dini táńirshildikti ustanýǵa tıis» dep aty bar da zaty joq óli dindi tiriltý áreketinde júr. Árıne, qazaq halqyn endi «eles» din táńirshildikke qaıtarý múmkin emestigi anyq.
Olar Islamdy arabtardyń ulttyq dini retinde kórsete otyryp, qazaqtardy ózderiniń ata-baba dinine, ıaǵnı «ulttyq dini» – táńirshildikke qaıtarýǵa tyrysýda. Bul nasıhat túptep kelgende qazaqty táńirshildikke qaıtarý baǵytynda aıtarlyqtaı nátıje bermese de, onsyz da ydyrap júrgen ultjandy azamattardyń basynyń birigýine kedergi bolýda.
Islamdy qazaq halqyna jat din etip kórsetý arqyly táńirshildikti nasıhattaý úrdisi musylmandyqqa jasalyp jatqan birinshi ıdeologııalyq shabýyl emes. Birinshiden, túrki elderine, ásirese qazaq halqyna, táńirshildikti Reseı ımperııasy engize bastady. Otar elderinde pravoslav dinin taratý maqsatynda, olar «memlekettiligi joq, basqarý júıesi qalyptaspaǵan, belgili ıdeologııasy, mádenıeti, dini bolǵan emes, olar putqa tabynýshy» degen uǵymdy taratty. Aǵartýshy-mıssıoner Nıkolaı Ilmınskıı 1860 jyly Patsha úkimetine jazǵan qupııa baıanhatynda: «Qazaqtarǵa «sender musylman emessińder, senderdiń dinderiń basqa, ata-babań táńir dinin ustanǵan» dep, túsindirý qajet, bul uǵym tolyq ornyqqan jaǵdaıda olardy hrıstıan dinine kirgizý ońaı bolady», – dep túsindirgen (S.Máshimbaev, G.Máshimbaeva. «Patshalyq Reseıdiń jáne Keńes ımperııalarynyń Qazaqstandaǵy rýhanı otarlaý saıasatynyń zardaptary». Qazaq ýnıversıteti. Almaty, 2013. 111-bet). Bul baǵytta Reseı ımperııasy ıakýt, altaı jáne býrıat sekildi elderge hrıstıan dinin taratýǵa qol jetkizgen. Biraq Qazaq dalasynda, musylman halyqtar arasynda bul ıdeıa júzege aspady. Orynbor múftıligi qurylǵannan keıin baǵyt múlde ózgerdi.
Ekinshiden, Keńes ókimeti kezinde de bul saıasat jalǵasyn tapty. Etnograf ǵalymdar kezeń-kezeńmen bul taqyrypqa oralyp otyrdy, túrli ǵylymı Ekspedıtsııalar uıymdastyryldy. Sóıtip Keńes dáýirinde Orta Azııa jáne Qazaqstan halyqtary týraly «musylmandyqtan habary joq» degen pikirdi qalyptastyryp, «Islamnan burynǵy mádenıet Elementteri kóbirek saqtalyp qalǵan» dep tujyrymdaýǵa áreket etti.
Úshinshiden, táýelsizdik zamanynda táńirshildikti nasıhattaıtyn «oıshyldar» shyǵa bastady. Dinsizdik (ateızm) qoǵamy qulaǵan soń keıbir ateıster din máselesinde óziniń pozıtsııasyn taba almaı qaldy. Sol úshin olar túrli ıdeıalardy oılap taýyp, ózderiniń klýbtary men saıttary arqyly taratýǵa kiristi.
Islam dinin elemeıtin, Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) paıǵambardy kemsitetin adam qazaq bolsa da, musylman bolyp eseptelmeıdi. Sebebi musylman bolý úshin «Alladan basqa qudaı joq, Muhammed Onyń quly ári elshisi» dep kýálik etý kerek. Óziniń naqty dini joq, basqa dindi de moıyndaǵysy kelmeıtin adamdy dinsiz dep ataýǵa bolady. Mundaı adamǵa úılenip, otbasyn qurýǵa sharıǵatymyz tyıym salady. Musylmandar olardyń baýyzdaǵan malyn jemeıdi. Demek olardyń úıine baryp qonaq bolý, bir dastarqan basynda otyrý, quda bolyp, týystyq qatynas ornatý kúmándi bolmaq. Tipti dinsiz adamdy sharıǵatymyz musylman zıratyna qoıýǵa ruqsat bermeıdi. Mundaı dástúr bizde burynnan osylaı qalyptasqan. Demek táńirshildik senimi qazaqtyń túp-tamyryna qalaı balta shaýyp, halyqty bólýmen birge týystyq qatynastyń úzilýine sebep bolmaq.
Táńirshildik senimin ustanatyn adamdar týraly Alla Taǵala Quranda: «Adamdardyń ishinde eshqandaı bilimi bolmasa da, nusqaýshy jobasy, súıener nurly Kitaby bolmasa da, Alla jaıly pikir aıtyp daýlasatyndar bar. Ondaı pendeler tońmoıyndyq tanytyp, ózge jurtty Alla jolynan taıdyrýǵa tyrysady. (Sonyń kesirinen) olar bul dúnıede qorlyqqa dýshar bolady. Al Qııamet kúni Biz olarǵa Tozaq otyndaǵy azaptyń dámin tattyramyz», – degen («Haj» súresi, 8-9 aıattar).
Ardaqty aǵaıyn, qazaq halqyn, ásirese jastardy qısyny joq sózderge, kúmándi málimetterge ermeýdi suraımyz. Allanyń myqty arqany, bizdiń ómirlik dástúrimizge aınalǵan – Islam dinine jumyla jarmasyp, ishten bólinbeýge shaqyramyz. Elimiz aman, jurtymyz tynysh bolǵaı! Jaratqan Iemiz dinimizge qýat bergeı!
Hasan AMANQUL,
QMDB Dinı ońaltý bóliminiń meńgerýshisi
«Munara» gazeti, №10, 2023 jyl
