TÁJDIDTIŃ (REFORMA) RÓLI: DÁSTÚR MEN ZAMANAÝILYQ ARASYNDAǴY ISLAMNYŃ JAŃǴYRÝY

Tájdıd – Islamnyń ámbebap ári máńgilik din bolýyna qaramastan, ýaqyt pen qoǵamnyń ózgerýine, jańa jaǵdaılarǵa beıimdelýine jáne dinı qundylyqtardy qazirgi zaman talaptaryna saı usynýǵa baǵyttalǵan mańyzdy protsess. Sondaı-aq, tájdıd degenimiz – ıslam negizderin ózgertý emes, kerisinshe onyń túpki qaǵıdalaryn zaman talabyna saı durys túsindirý jáne júzege asyrý bolyp tabylady.
Qazirgi zamannyń syn-qaterleri – tehnologııalyq ózgerister, moraldyq qundylyqtardyń quldyraýy, radıkalızm qaýpi sııaqty máselelerdiń aıasynda tájdıdtiń ıslamdaǵy róli úlken mánge ıe.
Dástúrdi joǵaltpaı, ony qazirgi zaman talaptarymen úılestirý – musylman qaýymy úshin mańyzdy mindet. Endeshe, ıslamdy reformalaýdyń mańyzdylyǵyn dáriptep, berer paıdalaryna toqtalaıyn:
Birinshi paıdasy: Tek qana syrtqy rásimderge (formalızm) negizdelip qalýdyń aldyn alady. Qazirgi tańda, dinniń rýhanı qundylyqtary eskerýsiz qalyp, tek syrtqy rásimderin oryndaýmen shektelip kelemiz. Ol ras, mysalǵa: musylmandar din dese kóz aldyna janaza namazy, aıt namazy, neke qııý, jaǵdaıyna qaraı ýmra nemese úlken qajylyq jasaý sekildi rásimderi kórinedi, beıne bir qulshylyq dese tek osy rásimderdi ǵana túsinetin boldy. Bul degenimiz formalızm dinniń syrtqy formasymen shektelip negizgi maqsaty bolǵan rýhanı qundylyqtardy joǵaltýǵa ákelip jatyr degeni.
Munyń saldary qoǵamymyzǵa aýyr tıip senimsizdiktiń órshýine ákelip soǵýda. Adamdardyń namaz oqyp, artynsha ádiletsizdik jasaýy, basqalarǵa zııan keltirýi, alaıaqtyq is-áreketterdiń kóbeıýi osynyń úlken aıǵaǵy. Eger olardyń bul is-áreketteri toqtamasa qoǵamda úlken dúrbeleń men senim daǵdarysyna ákelýi múmkin. Ol kezde ómir súrýdiń máni de maǵynasy da qalmaıdy. Bul óte aýyr da aıanyshty, tipti jylaıtyn jaǵdaıǵa ákeledi.
Dindarlyq pen adaldyqtyń negizi týralyq pen ádildikte jatyr. Eger dinbasylar men dindarlar osy eki mańyzdy bolǵan rýhanı qundylyqtardy saqtamasa, olardyń bedeli men yqpaly álsirep, adamdardyń dinge degen kózqarasy ózgerýi bek múmkin. Bul, óz kezeginde, rýhanı jáne áleýmettik daǵdarysqa alyp kelýi ábden yqtımal.
Munyń jalǵyz sharasy: Rýhanı mazmundy tájdıd arqyly kúsheıtý. Iaǵnı, Ahmet Iassaýı bastaǵan Ult zııalylarynyń týralyq pen ádildik jáne basqa da rýhanı qundylyqtary týraly tujyrymdaryn adamnyń ishki álemi men syrtqy qoǵam arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa baǵyttalǵanyn keńinen dáriptep nasıhattaý mańyzdy. Óıtkeni, bul ıdeıalar Etıkalyq ómir salty men rýhanı jetilýdiń negizgi qaǵıdalaryn aıqyndaıdy. Iassaýıdiń kontseptsııalaryn zertteý arqyly biz ıslam mádenıeti men túrkilik dúnıetanymnyń úılesimdiligin túsine alamyz. Bul tájdıd ishki kemeldenýdiń mańyzdy ekenin alǵa tartyp, ımannyń taqlıdı (elikteýshi) dárejesinen tahqıqı (shynaıy, myzǵymas) dárejesine kóteredi.
Qorytyndylaı kele, rýhanı qundylyqtar degenimiz: Bul Qurannyń “Sırata ál-Mýstakım” (týra jol) kontseptsııasymen baılanystyrylady. Iaǵnı, Allaǵa jaqyndaý úshin adamnyń júregi, sózi jáne isi bir bolýy shart degeni.
TÁJDID AIaSYNDA DINI QUNDYLYQTARDY JAŃARTÝ
Islamda moraldyq, áleýmettik jáne dinı qatynastardy retteıtin úsh negizgi qaǵıdalardy ǵylymı túrde taldaý jáne kópshilikke baıandaý asa mańyzdy. Olar: الحب في الله (Alla úshin jaqsy kórý), البغض في الله (Alla úshin jek kórý), الحكم لله (Úkim shyǵarý Allaǵa tán).
Eger osy negizgi qaǵıdalar qoǵamdyq ómirimizdiń negizgi irge tasyna aınalmasa onda alaýyzdyq pen arazdyq keń etek jaıatyny sózsiz. Bul qaǵıdalardyń perspektıvalary kelesideı:
-Alla úshin jaqsy kórý- musylmandardyń baýyrmashyldyǵyn arttyryp, bir-birine degen súıispenshiligini kúsheıtedi.
-Alla úshin jek kórý-ıslamǵa qaıshy keletin áreketterden aýlaq júrýge baǵyttaıdy.
-Úkim shyǵarý Allaǵa tán-Allanyń ádildigi barlyq nárseni oryn-orynyna qoıatynyn, úkim shyǵarýda teńi joq ekenin bildiredi.
Osy ustanymdarǵa mán-mańyz berilmese adam balasy ádildik jasaımyn dep zulymdyq etedi.
Úlgi alarlyq eki mysal keltireıin:
Birinshisi, Alla úshin jek kórý ustanymyna mysal: Bir soǵysta ımam Álı (r.a) bir kápirdi jerge alyp urady. Qylyshyn sýyryp shappaq bolǵanda álgi kápir oǵan túkirip jiberedi. Sonda ol kápirdi shappaı jibere salady, óltirmeıdi. Álgi kápir odan:
- Meni nege shappadyń?,-dep suraıdy.
- Seni Alla úshin shabaıyn degen edim, biraq seniń túkirýiń yzamdy keltirdi. Nápsim aralasqandyqtan yqylasym buzyldy. Sondyqtan seni shappadym deıdi. Álgi kápir oǵan:
- Seni ashýlandyrsam tezirek óltirer dep oıladym. Shynymen dinderiń osynshama taza, pák bolsa, onda ol din-naǵyz Haq din deıdi.
Ekinshisi, úkim shyǵarý Allaǵa tán ustanymyna mysal: Birde sot qyzmetindegi qazy urynyń qolyn ashýlana shaýyp tastaıdy. Muny baıqap qalǵan ádil tóraǵa ony qyzmetinen bosatady. Onyń sebebin: ol sharıǵat atynan, Allanyń zańy úshin shapqan bolsa, qaıta oǵan jany ashýy kerek edi. Júregin ashý qyspaı, biraq aıaýshylyqta jasamaı buıryqty oryndaý kerek edi. Demek, bul úkimge onyń nápsisi de aralasyp, júktelgen isti ádil oryndaı almady-dep túsindiredi.
Bul negizgi úsh qaǵıdalardy mádenı antrapologııalyq, psıhologııalyq jáne sotsıologııalyq turǵydan jan-jaqty taldaý mańyzdy. Sebebi, bul ustanymdar dinniń qundylyqtaryn urpaqtan-urpaqqa jetkizýde negizgi mehanızmdik qyzmetterdi atqara alady.
Temýr AMANQUL