TÓRÁLI QYDYRDYŃ ÁLEÝMETTIK JELIDEGI JAZBALARYNAN...

«Seniń diniń ózińe, meniń dinim ózime»

...Telefonmen sóılesip jatqanymda «Inshalla», «Alla qalasa» degen sózderdi kóp qoldansam kerek, tutqanyń arǵy jaǵyndaǵy R.Bezertınov birden «Sen ıslamshylsyń ba? Allaǵa senesiń be?» degen mazmundaǵy birneshe suraqty qoıyp úlgerdi. Ol suraqtarǵa jaýap berip, «aqtalyp» otyratyn ýaqyt joq. Roýmıngtiń aqshasy uryp barady. Sodan «Aǵa, buıyrtsa, jaqynda baramyz. Sol kezde sóıleseıik», dedim. Qasymda otyrǵan belgili saıasatshy Rashıd (Rashıd Nýtýshev) aǵaǵa aıtyp edim, «əli baıaǵy ustanymynda eken-ǵoı», dep kúldi.

...Uzaq túnderdi tańǵa jalǵap saıası saraptama jasaıtyn Rahań 90-shy jyldardyń bas kezindegi irgesi shytynaı bastaǵan odaqtas elderdegi «Halyq maıdandary» týraly sóz qozǵaǵanda Rafael Bezertınov týraly da aıtatyn. Sondyqtan da ol kisiniń saıası ustanymy, dinı kózqarasy týraly biraz aqparatqa qanyq edik.

...Belgili synshy-ǵalym Qulekeńmen (Qulbek Ergóbek) Cheboksardan shyǵyp, Qazan shaharyna da jettik. Keliskenimizdeı Rafael myrza kútip aldy. «Qonaqúı sizderge jaısyz bolady, odan da úıge júrińizder» dep, Qazannyń syrtyndaǵy úıine alyp ketti. Qonaq etti. Sol tóńirekte salynyp jatqan aspan astyndaǵy ashyq Etno-mýzeıdi aralatty. Sodan bizdi bir úlken tóbeniń basyna alyp bardy. Sol tóbege óz qarajatyna úlken tas ornatypty. Aıtýynsha, bul úlken tas – táńirshildiktiń ustyny. Osynda kelip, ózi dinı jón-joralǵysyn jasaıdy eken. Bizdiń kózimizshe tasty aınalyp, dinı rıtýalyn qalaı jasaıtynyn kórsetti. Qulshylyq deıtin qulshylyq ta emes, meniń kóz aldyma shamannyń beınesi elestedi.
...Sóz arasynda ol kisi bul jerde jylda jazda lager uıymdastyrlatynyn, oǵan túrki halyqtarynan biraz «belsendiler» kelip qatysatynyn aıtty (Qazaqstannan da biz biletin 2-3 eki adamnyń aty-jónin aıtty).

...Sodan kúnde qyzý pikir talas. Túrkiler tarıhy, túrkishildik negizderi, órkenıetter qaqtyǵysy, mádenıetter toǵysy, búgingi túrkitaný máseleleri t.s.s. Áńgime aýany túrkilerdiń senimine qaraı oıysatyn kezde Qulekeń áńgimeden «túsip» qalady. Táńirshil men ıslamshyldyń tartysy qyzyq bolmasa kerek. Biz «qyrqysyp» jatqanda Qulekeńniń kózi ilinip ketedi. Oıanyp ketip: «Eı, sender áli otyrsyńdar-ǵoı» deıdi. Bylaı shyǵa bere maǵan aǵam «Qoıa salsaıshy» deıdi. Qaıdaǵy qoıǵan?! «Deshti qypshaq dalasynda ıslamı ádebıettiń týýy jáne qalyptasýy» taqyrybynda jazylǵan ǵylymı jumysymyzdy qaıta qorǵap jatqandaı, qyzyl keńirdek bolamyz-ǵoı.
...Sodan besinshi kúni qonaqúıge shyqtyq. Táńirshil men ıslamshyldyń pikir talasy saıabyrsyǵandaı boldy. Obaly ne kerek, R.Bezertınov myrza bizdi óz úıinde qudaıyndaı kútti. Eki apta boıyna jasaǵan qyzmetine alǵysymyzdy aıttyq. Sońynda Rafael myrzamen «Pikir talastarda artyq ketsem, keshirim suraımyn. Siz óz senimińizde, biz óz dinimizde qalaıyq», dep qoshtastyq.

Túrkishildikten táńirshildikke

Táńirshildikti ýaǵyzdap júrgen Rafael Bezertınov myrzany túsinýge bolady. Oǵan eki negiz bar: ósken ortasy men óz ultyna degen janashyrlyǵy. Keńes odaǵy tarardyń aldynda oıanǵan keıbir túrki halyqtarynda «Halyq maıdandary» qurylyp, azattyq, egemendik urandarymen qatar, ultshyldyq, túrkishildik máseleleri qaıta kóterilgen ýaqytta ol kisi Ázerbaıjanda bolǵan. Sebebi sonda týylǵan. «Halyq maıdany» jeńiske jetip, marqum Elchibeı bılikke qol jetkizende Tatarstanǵa qonys aýdarǵan. Qaı túrkishildikti ustanamyz? Táńirshildiktegi me, álde ıslamı senimdegi me? Bul suraq túrkishilderdi qashanda mazalaǵany belgili (Men biletin saıasattaǵy túrkishil rýhtaǵy eki aǵaıyndyny da aıyrǵan osy ustanymdar bolatyn).
Rafael myrza ósken Ázerbaıjanda musylmandar eki úlken tarmaqqa bólinedi: súnnıdter men sheıitter (shıǵalar) (Irandaǵy ázerbaıjandardyń negizgi bóligi sheıitter). Syrt kózge bári musylman bolyp kóringenimen de, dinı tanymy men kózqarastarynda aıyrmashylyq bar. Al, Rafael myrzanyń óz ultynyń, ıaǵnı tatar baýyrlarymyzdyń jaıy tipten bólek. Musylmandar jáne hrıstıandar. Túrkishildik – túrkilerdiń rýhanı tutastyǵy emes pe? Onda súnnıd jáne sheıit bolyp ekige bólingen ázerbaıjandar men musylman hám hrıstıan bolyp ekige aıyrylǵan tatarlardy qandaı senimmen biriktirýge bolady? Sodan ıslam da emes, hrıstıan da emes, osy eki dinge deıingi táńirshildik kelip shyqqan. Sondyqtan da R.Bezertınovtiń táńirshildiktegi túrkishildikke qaraı bet burýynyń astary osynda dep paıymdaýǵa bolady.
R.Bezertınov – óz konseptsııasyn táńirshildik platformasymen tolyqtaı baılaǵan adam. Ózi aıtqanyna ózi senedi. Táńirshildikti bizdegi keıbir táńirshildikti betperde qylǵan dinsizderge uqsap, erekshelený úshin, ıaǵnı «poza» ustaý úshin aıtpaıdy. Ózi turǵyzǵan úlken tasqa ózinshe táýap etedi, bilgeninshe shamandyq rıtýaldaryn jasaıdy. Túrkitanýshy-mıssıonerlerdiń eńbekteri negizinde kitaptar jazady. Oqýlyqtar qurastyrady. Sondyqtan da paıǵambary joq táńirshildiktiń búginde ol kisi «ıalaýashy» (parsysha paıǵambary, arabsha rasýly) rólin atqarýda desek te bolady.

Osydan onshaqty jyl burynǵy oqıǵany eske alyp, R.Bezertınovtiń senimin sóz qylýymyzǵa sebep, keıingi kezderi osy kisiniń kitaptaryndaǵy ıdeıalarmen qarýlanǵan baýyrlarymnyń kóbeıe túsýi bolatyn.

Táńirshildiktiń artyna jasyrynǵan dinsizder

Al, bizdegi búgingi táńirshilderdiń jóni tipten bólek. Táńirshildikti keńinen nasıhattap júrgen bizdiń «oqyǵandardyń» basym bóligi óz aıtqandaryna ózderi tolyq sene qoımaıdy. Senimderin shyńdap otyrý úshin, óz ılanymdaryndaǵy qulshylyqtyń jón-joralǵysyn da jasamaıdy. Tek qana jazady. Onda da óz senimderin negizdep, ǵylymı eńbek jazbaıdy, tek qana aıtady. Aıtqanda da, kópshiligi ǵylymı ortada emes, áleýmettik jelilerde jasyryn, búrkenshik atpen «súıkeıdi». Birazy aty-jónderin ashyp jazbaıdy. Ashyp jazsa, «pálensheniń balasy kápir» eken degen sózden aıaq tartady. Erteń ólsem janazam shyǵarylmaı, ıslamı jón-joralǵysyz jerlenýim múmkin dep shoshıdy. Sebebi ustanǵan baǵyttarynyń túbi shıki ekenin ózderi de biledi. Sodan áleýmettik jelide birneshe paraqsha ashyp alyp, din týraly jazǵandardy «ańdıdy». Basqa dindi ustanatyn ózge ulttardy emes, óziniń musylman qazaq baýyrlarynyń namysyna tıip, ımanı senimin aıaqasty etkisi keledi. "Bas táńirshiniń" Islamdy qaralap jazǵanyna óz senimin qorǵashtap bir musylman jaýap jazsa, birneshe paraqshalardy «oınatyp» otyrǵan feık avtorlar shıebórideı jabylyp, tabalaıdy. Dálel-dáıeksiz, kóbinese sózdi oınatady. Ókinishke oraı, bizdegi táńirshilderdiń keıpi osyndaı búginde.
Táńirshilmiz degeni ber jaǵy, shyn mánisinde kópshiligi sol senimniń artyna jasyrynǵan dinsizder, ǵylymı tilde aıtsaq, ateıster, musylmansha atasaq, kápirler. Olaı deýimizge sebep, sol «jazǵyshtardyń» ózi táńirlik senim boıynsha da qulshylyq qylyp jarytpaıdy. Nemese júreginde Jaratýshyǵa degen tıtimdeı ımany bar adamnyń basqa dindi ustanýshynyń senimine, onyń ar-ujdanyna tıisýdiń kúná ekendigin bilse kerek-ti.

"Ózgeshe" taqyryp

Islamǵa deıingi senimdi «armandaý» bizde ǵana emes. Bul úrdis, tipti, dini men dástúri sabaqtasqan elderdiń ózderinde de keıde boı kórsetip jatady. Biraq olarda kópshilik ustanatyn resmı dinge qatty shúılikpeıdi, tózimdilik tanytady. Bizde anaıylyq basym. Anaıylyq emes, jabaıylyq. Mıllıondar ustanatyn Islamǵa til tıgizgeni sonshalyq, bir kezderi Allanyń dinine qarsy kitap jazyp, álemdi shýlatqan aǵylshyn shpıony Salman Rýshdı dalada qaldy. Islamǵa shúılikkenderdiń ádisi belgili, qashanda. Qasıetti Qurannan kemshilik izdeý, paıǵambardyń tula boıynan pendeshiliktiń izderin tabý jáne t.b. Bul Islamnyń alǵashqy jylynan jalǵasyp kele jatqan aıla. Bizdegi «synshylar» da osy ádiske júginýde. Ondaǵy maqsat ne? Osy ýaqytqa deıin qazaq danalarynyń bári qasterlegen Qurandy mansuqtap, ardaqtaǵan paıǵambaryna til tıgizip, aıaqastynan «aqyldy bolýdyń» astarynda ne pıǵyl jatyr? Musylman baýyryńnyń shamyna tııý me? Álde jurttyń bári Islamdy aıtyp jatqan soń, jurttan ózgeshelenip «ózgeshe» taqyrypty qaýzaý ma? Ǵylym-bilimniń turalap qalýyna Islam kináli bolsa, onda táńirshildikti ustanyp, búginde órkenıettiń shyńyna jetip otyrǵan bir eldi kórsetkeni abzal bolar edi. Biz biletin shamandyq nemese táńirlik dindi ustanatyn búgingi túrki halyqtarynyń basym bóligi órkenıet turmaq, ult retinde joıylyp ketý qaýpiniń aldynda turǵany aqıqat. Keıbir túrki halyqtary sekildi (Ázerbaıjandar sekildi eki úlken aǵymǵa, tatarlar sııaqty eki dinge) birneshe dinderge bólinbesten, osy ýaqytqa deıin bir ımanı senimde bolyp kelgen qazaqtyń arasynda táńirshildikti nemese dinsizdikti nasıhattaǵanda kim utady?

Jalań pikir

Jalpy, bizde Islamǵa deıin túrkilerdiń bári táńirlik dinin ustanyp, tutastaı bir senimde bolǵan degen jalań pikir qalyptasqan. Eger túrkilerdiń bári óz senimderine berik bolsa, onda Islamǵa deıin-aq hrıstıandyq, býddalyq, manıheılik dinderdiń kıeli mátinderin arǵy babalarymyzdyń kóne túrkige aýdarýynda ne qajettilik týyndady eken? Manıheılik dinin nasıhattaıtyn «Hýastýanıft», Hrıstıannyń neostarıan aǵymyn úgitteıtin «Abyzdardyń qulshylyǵy», Býddalyq mándegi «Altyn Jaryq», «Maıtrı sımıt nom bitik» jazba jádigerleri túrkitanýda kóp zerdelengen. Zertteýshiler keıbir túrki taıpalarynyń osy dinderdiń ılanýshysy bolǵanyn alǵa tartqan. Iaǵnı, kıeli kitaby hám paıǵambary joq táńirshildik sol zamandaǵy dindermen báskege túse almaǵan. Sondyqtan da Islamǵa deıin-aq túrki taıpalarynyń keıbiri táńirshildikke «qııanat» jasaǵan edi. Túrkilerdiń basym bóligi bertin kele shynaıy ımanı senimdi Islamnan tapty. Islam órkenıetin jasaýshylardyń biri boldy. Ortaǵasyrlyq Islam tarıhy, shyn mənisinde, musylman túrkiler tarıhy ekeni belgili.

Islamdy qabyldaǵan túrki halyqtary úshin, táńirshildik – ótip ketken kezeń. Iaǵnı, táńirshildik túrkilerdiń balań kezeńi bolsa, Islam - kemeldený kezeńi. Sondyqtan da búgingi qoǵamda táńirshildikti din retinde nasıhattaýdyń qajettiligi de shamaly.

Dinsizderdiń shyǵýyna kim kináli?

«Mańdaılaryna musylman bolý baqyty buıyrmaǵan» dep qysqa jaýap berýge de bolady. Anyǵy siz ben biz kinálimiz. Myń jyldan artyq ata-babamyz ustanyp kelgen dindi durys nasıhattaı almadyq. Ózimiz shynaıy ılanýshynyń úlgisi bola almadyq. Qazaqtyń dalasyna musylmanshylyqtyń kelgenine myń jyldan assa da, taza Islam keshegi táýelsizdikten keıin kelgendeı, qazaqy tanymǵa, salt-dástúrge tıisýden bastadyq. Qoǵamdy shırk pen bıdǵat "jaılady". Myń jyldyq din men dástúrdiń sabaqtastyǵyn joqqa shyǵardyq. Basqasyn bylaı qoıǵanda, otbasylyq ǵuryptardy reformalaı bastadyq. Sodan kelinniń salǵan sálemi alǵys emes, qarǵys boldy. Tipti tildi reformalap, Allany – Allah, adaldy – hálál dep «túzedik». Imandy júrekten emes, syrtqy beıneden izdedik. Júzimizdegi artyq túkti qyrmastan, qaraǵa búrkendik. Haq dinniń aqıqatyn emes, arabtyń dástúrin úırenip kelgen dilmarlar «shırk pen bıdǵat» haqynda ýaǵyz aıtqanda, jergilikti meshit ımamdary dalada qaldy. Haqtyń syrlaryn aıtady-aý degen baýyrlarymyz ıjazasy bolmaǵandyqtan da sopylyq tarıqattardy mıdaı aralastyrdy. Syrttan qadırı bolyp kelip, qoǵamda ıassaýı bolyp kórinýge tyrystyq. Sodan qazaq dalasyndaǵy dástúrli tarıqattardyń arasyna syna qaǵýmen boldyq. Dástúrli ıshandyq hám ahýndyq mektepteri ádirem qaldy. Keıbirimiz shetten durys dindi úırenip kelgenimizben de, ózimizdi lıberal retinde kórsetýge tyrysyp baqtyq. Eń soraqysy, alǵashynda Islamdy nasıhattap kitap jazǵanymyzben de, bertin kele Batys órkenıetiniń aldynda ıslamı qundylyqtardy qubyjyq retinde kórsete bastadyq. Qajylyqqa baryp, ımanyn kúsheıtip kelgen zııalylardyń ımanı qýaty eki-úsh-aq jylǵa jetti. Qasıetti jerdegi qara tasty súıip, ımamnyń artynda sapqa turǵanymyzben de, qaıtyp kelip munapyqtyń rólin somdadyq. Sońǵy jıyrma jyldaǵy bet-perdemiz osy boldy. Sodan syrt kózge arabquldar bolyp kórindik. Egemendiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy dinge degen mahabbat sýyı bastady. Jurttyń basy qatty. Eki toptyń aıyrmashylyǵyn saralaımyn dep júrip, dinı bilimi bolmaǵandyqtan da, dinniń «kemshilikterin» kóre bastady. Jalań ultshyldyqqa uryndy. Sodan Abaı ustanǵan dinge synı kózqaras qalyptasty. Keıbiri táńirshildikti nasıhattaıtyn eńbekterden izdegenin tapsa, kópshiligi solardyń aıtqanyn jón kórip, arttarynan erdi.

Islam – pessımısterdiń emes, optımısterdiń dini

Onyń ústine sońǵy kezderi tym qııametshil bolyp baramyz. Aqyr zamannyń úlken hám kishi belgilerin jıi sanamalap júrmiz. Haziret Mádiniń áskeri bolǵymyz keledi, Tajaldyń qalaı shyǵatynyn, Iájúj-Májúj qaýymyn kórsek deımiz. Osyndaı úreımen senimimizdi kúsheıtkimiz keledi. Syn saǵatynyń taıap qalǵanyn qaıta-qaıta eske salýdy ózimizge mindet qylyp alǵandaımyz. Durys. Qııametke ılanamyz, onyń úlken hám kishi belgilerine de senimimiz kámil. Ol aýamnyń (ıaǵnı, kópshiliktiń) emes, hastardyń (shynaıy ǵalymdardyń) taqyryby. Árisi Jaratqannyń quzyryndaǵy dúnıe. Onyń ústine júrekke ıman úreımen emes, mahabbatpen kirgeni abzal. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de súı, Ol Allany jannan tátti» dep Abaı bosqa aıtpasa kerekti. Dinniń negizi, azap pen úreıde emes, mahabbat pen ǵashyqtyqta. Ortaǵasyrlyq jarandardyń aıtpaǵy da osy bolǵan. Sodan «Júregiń – Allada, qolyń – eńbekte» bolsyn degen túsinik qalyptasqan. Nemese «Máńgi ólmeıtindeı eńbek qyl, erteń óletindeı qulshylyq qyl!».

-Islam nadandyqtyń emes, ǵylym-bilimniń dini. Sanada tozaqtyń azaby emes, júrekte Allanyń mahabbaty oryn tepkeni abzal. Dindi arabtyń dástúrimen emes, qazaqtyń baı rýhanı murasymen baılanystyra otyryp nasıhattaý jaǵy jetispeıdi bizge. Elimizde sońǵy on-on bes jylda paıda bolǵan ýahabbıst-sáláfıler tarapynan týyndaǵan máselelerge qarap, myń jyldyq dástúrli dinimizden bas tarta almaımyz. Terrorızmmen kúres - Islammen kúres emes. Biz - dini men dástúri sabaqtasqan musylmanbyz.

Qorytyndy ornyna

Ateısterdiń zamany keshegi Qyzyl ımperııamen ketti dep oılaıtyn edik. Keńester Odaǵynda dinsizdik qoǵamdy ornatqan orystar dep túsinetin edik. Egemendi elimizde endi tutas ımandy qoǵam ornaıdy dep senippiz. Joq. Olaı emes eken. Dástúrli dinińen jeriný úshin bireýge bodan bolýyń shart emes eken. Jalań ultshyldyqty jalaý etip, arandatýǵa beıim bolsań jetkilikti eken. Syrttan hám ishten qoldaıtyndar tabylady eken.
Demokratııalyq qoǵamda toleranttylyq degen uǵym bar. Iaǵnı, bireýdiń dinin ustanbasań da, onyń ımanı senimine túsinistikpen qaraý. Óziń qulshylyqtan rýhanı azyq alalmasań, ǵıbadattan lázzat alatyndarǵa bóget jasama. Jat aǵym bolsa bir sári, dástúrli dindi ustanyp júrgen óz baýyryńnyń senimin mansuqtaý – adamshylyqqa da jat. Demokratııalyq qoǵamdamyz dep, musylman baýyryńynyń ımanı senimine til tıgizip, aýzyńa kelgendi aıta berý mádenıetten emes. Onyń senimi elimizdiń zańymen qorǵalatynyn da umytpaǵan jón.