Kóshbasshy bolý ońaı ma?

Kóshbasshy bolý – musylmanǵa tán qasıet. Alaıda, shynaıy Kóshbasshy mánsapty talap ete me? Kóshbasshy bolý úshin minez, harızma nemese tanymaldylyq qajet pe? Osy sııaqty suraqtar tóńireginde jaýap izdep kórelik.

Birinshi bolýdy qalaý, basqalardan oq boıy ozyq turý, alǵa qoıǵan maqsatyna jetpeı qoımaý – adam tabıǵatynda bar nárse. Alaıda, bul tákkapparlyqqa, kóre almaýshylyqqa, qyzǵanshaqtyqqa ulasyp, basqalarmen jaýlasýǵa ákelmeýi kerek. Ejelgi grek tarıhshysy PlýtarhRım ımperatory Iýlıı Tsezar týraly kelesi oqıǵany baıandaıdy: «Bir kezderi Tsezar Alp taýlary arqyly shaǵyn ǵana azǵantaı adamdar turatyn kedeı aýyldyń janynan ótip bara jatqanda, qasyndaǵy joldastary ázildep suraıdy: «Bul aýylda da ataq-dańqqa, birinshi bolýǵa degen qumarlyq bar ma?». Sol kezde Tsezar: «Menen surasańdar, men Rımde ekinshi bolǵannan góri, osy jerde birinshi bolýdy qalar edim», – dep jaýap bergen eken.

Shynaıy musylman adam qandaı jetistikke jetse de árdaıym ózin ekinshi orynda ekenin umytpaýy tıis. Sebebi, Birinshi qalamasa, adam eshbir maqsatyna jete almaıdy. Birinshi, árıne – Alla. «Alla qalasa, Alla buıyrtsa, Allanyń qalaýymen jettim, Alla sátin salyp osy is júrdi», degen sózder únemi jadymyzda bolýy kerek.

Kóshbasshy bolý – mańyzdy is. Al, endi kóshbasshy degen kim? Ýıkıpedııaǵa súıensek, kóshbasshy – kóshti bastaýshy ári basqarýshy. Qazaqstannyń Ortalyq jáne Batys óńirlerinde kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli mal sharýashylǵyna saı qazaq qaýymy jıi-jıi qonys aýdaryp, kóship-qonyp ómir súrgen. Kóshti jón-josyqty jaqsy biletin, jer-sý jaǵdaıymen jete tanys kóshbasshy basqarǵan. Keıde uzaq kósh joldarymen kóshýge týra kelip, kóptegen eldi mekenderdi basyp ótetindikten kóshbasshy bolyp el men jer tarıhymen, jergilikti rý-taıpalardyń ádet-ǵuryptarymen jaqsy tanys, kópti kórgen, kóne kóz adam taǵaıyndalǵan. Kóshbasshy kóshtiń baǵdaryn, ýaqytyn, tártibin ǵana qadaǵalap qoımaı, rý aralyq qaqtyǵystardy boldyrmaıtyn mámileger, bitimger, saıasatker adam retinde kósh qaýipsizdigin qamtamasyz etken[1].

Qazirgi kezde qoldanylyp kelgen maǵynasy, kóshbasshy - (aǵylshynsha leader – basqarýshy) – bul basqa adamdardy, olardyń alǵashqy nıeti qandaı bolǵanyna qaramastan, ózi qalaǵan nárseni jasaýǵa kóndire alatyn adam bolyp tabylady, sonymen qatar toptaǵy adamdardyń qasıetteri men qabiletterin qoldana otyryp, olardy kóshbasshy maqsatyn iske asyrýǵa baǵyttaı alady.[2]

Al, ıslamdyq turǵydan shynaıy Kóshbasshy Rýh, Jan

Al endi, shynaıy Kóshbasshy dep óz ómirin qolyna alǵan, basqalardy emes, eń birinshi ózin ózgertýge tyrysatyn adamdy aıtýǵa bolady. Ondaı adam óziniń álsiz tustaryn biledi jáne sony túzeý jolynda óz ózimen kúresedi.

Adam kóshbasshy bolyp týylmaıdy, kóshbasshy bolyp qalyptasady. Kóshbasshy bolýdy bastyq bolý dep túsinbeý qajet. Bireýdi basqarý úshin adam birinshi óz ózin, óziniń ómirin basqaryp úırenýi kerek. Qasıetti Quran Kárimde: «Rasynda bir qaýym ózderin ózgertpeıinshe, Alla olardyń jaǵdaıyn ózgertpeıdi»,[3] – dep baıandalǵan. Joǵaryda aıtyp ketkendeı, kóshbasshylyqty tek úırenýge bolady. Ol úshin shynaıy Kóshbasshyǵa tán qasıetterdi qalyptastyrý qajet:

• Birinshi qasıet. Maqsatty adam bolý. Maqsatqa baǵyttalǵan, maqsatqa umtylǵan, jorǵalap bolsyn jete alatyn adam bolý. «Maqsatsyz adam qanatsyz quspen teń» degen halqymyzda ulaǵatty sóz bar. Bul jerde maqsat qustyń qanatymen teńestirilgen. Qanatsyz qus usha almaıtyny belgili jáne ol qustyń ushýyna áser etýmen qatar, áýede tepe-teńdikti ustaýǵa birden-bir qural. Maqsaty joq adam da tek ómirdiń aǵysymen júzetin, jaratylǵandaǵy hıkmetin bilmeıtin, ómirde kez kelgen nársede tepe-teńdikti ustaýǵa qabileti joq adam.
• Ekinshi qasıet. Sizge paıdasy joq nárselerge «joq» dep aıta bilý. Ómirde bul sózdi jıi aıtýǵa týra keledi. Maǵynasyz telebaǵdarlamalar, kınolar, ıýtýb jelisindegi beınerolıkter, sizge qatysy joq bos áńgime. Bir hadıs shárıfinde eki álem Sardary (s.ǵ.s.): «Maǵynasyz bos nárselerden arylý – musylmannyń Islamdyq kórki», – degen. Ókinishke oraı, hadıstiń osy aýdarmasy paıǵambarymyzdyń aıtqan sózderiniń tereń maǵynasyn bere almaıdy. Hadıste musylmannyń bos nárselerden bas tartý arqyly ıhsanǵa jetý syry sóz bolǵan. Syrtqy taǵat-ǵıbadatymen myqty, tabandy, kemshiliksiz dárejege jetken, ishteı ıhsan syrynyń shyńyna shyqqan  musylman  mán-maǵynasyz bos nárselerden arylýy kerek.
• Úshinshi qasıet. Ýaqytty judyryqta ustaý. Ýaqytyn bos ótkizgen – ómirin bos ótkizedi. Sebebi ómirdiń ózi – ýaqyt. Ýaqytyńyzdy qadaǵalaý sizdi ýaqytty óltirýshilerden ýaqytty saqtaýshylar sanatyna kóteredi. Óz ýaqytynyń árbir mınýty, sekýndy úshin jantalasatyn adam – naǵyz jeńimpaz. Ol ýaqytynyń qadirin biledi, jáne ýaqyttan qalaı utýǵa bolatynyn biledi. Tarıhqa kóz júgirtsek, ataqty adamdar ýaqytyn qur jibermegen. Eınshteınniń kıimderiniń bári birdeı bolǵan. «Nege» dep suraǵandarǵa: «Qaısysyn kıem dep oılanbaý úshin», – dep jaýap bergen eken. Imam Ýaqı Qarn tek suıyq tamaq ishken. «Nege» dep suraǵandarǵa: «Nandy shaınaýǵa jumsalǵan ýaqytta kúnige 50 aıat nemese hadıs oqýyma bolady», –dep jaýap bergen. Kez kelgen sátsizdikke moıymaıtyn Avram Lınkoln bala kezinde bir sharýanyń kómekshisi bolyp jumys isteıdi. Jaıyp júrgen maldaryn tynyqtyrar ýaqytty utymdy paıdalanǵan ol kitap oqyp júrip, biraz oqý oryndaryn syrttaı oqyp bitirgen eken. Ol sóıtip júrip, aǵylshyn lıtseıin, keıin Quqyq fakýltetin mámamdap, Baro synaǵynan ótip, advokattyq qyzmetke kirdi. Mine, osyndaı eren eńbeginiń arqasynda Avram Lınkoln AQSh-tyń 16 prezıdenti boldy. Medıtsına salasynda óte myqty eńbekter qaldyrǵan, qan aınalymyn tuńǵysh ret oılap tapqan ǵalym Ibný Náfs jazý kezinde qolyndaǵy qalamnyń sııasy bitip qalǵanda, ony ashyp ýaqyt shyǵyndamaý úshin qasyna birneshe qalam  qoıyp, solardyń kez-kelgenimen jalǵastyra beretin.
• Tórtinshi qasıet. Baısaldylyq. Qandaı jaǵdaı bolsyn árqashan sabyr saqtaý. Bul – kóshbasshylardyń eń mańyzdy qasıetteriniń biri. Eshqashan bireýge sizdiń baısaldy qalpyńyzdan shyǵarýǵa múmkindik bermeńiz. Ómirińizden barlyq negatıvterdi alyp tastańyz. Ómirge shaǵymdanbańyz, bılikke narazylyq tanytpańyz, basqalardy ósektemeńiz, bolmashy nárselerge bas qatyrmańyz. Kerisinshe usaq nárselerge qýana bilińiz, kóńil kúıińizdi kóterip árdaıym kúlip júrińiz. Sebebi, musylman baýyryńa kúlimdeý de – sadaqa. Qansha jerden bireý sizge zulymdyq istese de, sabyrly qalpyńyzdan taımańyz. «Jamandyqqa jamandyq – ár adamnyń isi, jamandyqqa jaqsylyq – er adamnyń isi» dep dana halqymyz osy máseleni eki aýyz sózben jetkizgen. Dinimizde de sabyrlyq naǵyz musylmanǵa tán qasıet retinde sanalady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Sabyr – ımannyń jartysy», – degen. Allanyń jazǵanyna razylyq bildirip, jalǵannyń qıyndyqtary men aýyrtpalyqtaryna sabyr etken pende, kúmánsiz, Allanyń súıispenshiligine bólenip, aqyrette mol saýapqa keneledi. Bul jaıynda «Álı Imran» súresiniń 146-aıatynda: «Alla sabyr etýshilerdi súıedi», – delinse, «Nahl» súresiniń 96-aıatynda: «Rasynda, sabyr etkenderge jasaǵan amaldarynan da jaqsy syı beremiz», – dep aıtylǵan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Mekke qalasynda múshrikterdiń qolynan talaı qıyndyq kórse de, óziniń basty maqsatynan bas tartpady. Tas laqtyryp, múbárak júzin qan jýsa da, bolashaqta urpaqtarynan bir adam bolsa da ıman etedi degen senimmen olarǵa degen úmitin joǵaltpaǵan. Sebebi, Alla elshisi adamzattyń asyl táji, ǵalamnyń rahym nury, paıǵambarlardyń eń ulysy, barshamyzǵa úlgi bolatyn tulǵa.

• Besinshi qasıet. Ózińizge senimdi bolyńyz. Kóbinese biz basqalardyń kózqarastaryn paıymdaý arqyly ózimizge baǵa beremiz, al asylynda qandaı bolǵymyz keletinin tek biz sheshýimiz kerek. Senimdilik – ol belgili bir isti nátıjeli oryndaýǵa degen talpynys, qolyńyzdan keletinine senimde bolý, ol is nátıjeli bolmasa da sizge paıdasy bolady, sebebi siz odan sabaq alasyz. Ózine-ózi senimdi adamdar árqashan ózi qalaǵan nársesin tez arada bastap kete alady. Sonymen qatar, olar ózine-ózi senimsiz jandarǵa qaraǵanda sheshimdi, qandaı iske bolsa da tııanaqty ári óte senimdi bolady. Olar óz-ózderine senimdi bolatyndary sonshalyqty istegeli otyrǵan árqıly isterinen esh qatelespeıdi. Bul jaıly AQSh psıhologtary senimdi jáne senimsiz adamdardy túrli ádistermen, máselen bir ǵana gıpnozben adamnyń ózine degen qorqynyshy men qanshalyqty batyl ekendigin anyqtaǵan. Ózine senimdi adamdar táýelsiz keledi jáne olar aldaǵy josparlaryn ózderi taldap, ózgelerden buryn jemisin kóredi.
• Altynshy qasıet. Óz ortańyzda suranysqa ıe bolyńyz jáne ár isti kemeline jetkizip oryndańyz, sonda siz shynaıy lıder (kóshbasshy) bolasyz. Ózińizdi ózińiz jańartyp otyryńyz. Kez kelgen programma, oıyn nemese qarapaıym iPhone-dy alsaq, jyl saıyn jańa nusqalaryn shyǵaryp otyrady jáne jańadan adamdarǵa paıdaly bir-eki dúnıeler oılap tabady. Siz de kún saıyn ózińizdi jańa deńgeıge kóteretin paıdaly bilip úırenip otyryńyz. Ol ýaqyt talap etetin bolsa, kúnderge bólip tastańyz. Malkolm GladýEll degen kanadalyq jazýshy, jýrnalısttiń aıtýynsha, kez kelgen salanyń myqty sheberi bolý úshin 10 000 saǵat kerek eken. Kúnine 2 saǵattan sanasańyz, 5000 kún ketedi, ol degen 13 jyl eken. Myqty fýtbolıst, eń myqty tennısshi, eń myqty skrıpkashy, eń myqty aspazshy, eń myqty rejısser, eń myqty ánshi, eń myqty kásipker barlyǵy óz salasyna ómiriniń keminde 13 jylyn arnaǵan.

Eger men sizderge 10 000 saǵat emes, bastapqy deńgeıin meńgerý úshin 40 kún boıy 30 mınýt jetedi desem senesizder me? Aǵylshyn tilin úırený úshin kúndelikti jarty saǵat jumsasańyz, bir jarym aıdan keıin nátıjesin kóresiz. Advanced bolmasańyz da, intermediate deńgeıine deıin jetesiz. Dombyrada shertkińiz kele me, shahmat úırengińiz kele me, saıt jasaýǵa áýessiz ba? Onda barlyq jaǵdaıda osy ádisti qoldanyńyz. Qazaqta jaqsy naqyl sóz bar: «Jigitke jeti ónerde az». Qoǵamǵa paıdaly bolý úshin, ortańyzda bedelge ıe bolý úshin birneshe daǵdylaryńyz bolý kerek.

Joǵaryda kóshbasshy adamnyń birneshe qasıetterine toqtaldyq. Odan basqa da kóptegen qasıetter jeterlik. Olardyń bireýi bolmasa da, basqasy kez kelgen adamnyń boıynan tabylady. Tipti, barlyq qasıetter bir adamnyń boıynan tabylýy múmkin. Biraq aqıqatynda biz ózimizdiń artyqshylyqtarymyzdy bilmeımiz. Basqalardyń qolynan kelmese, «ol isteı almasa, men de isteı almaımyn» degen stereotıp túsinikpen ómir súrýdemiz. Kerisinshe, «ol isteı almasa, múmkin men isteı alatyn shyǵarmyn» dep paıymdaý qajet. Kóshbasshy bolý – zaman talaby. Óz ómirimizdi qolǵa almasaq, ózimizge ózimiz qojaıyn bolmasaq, bul dúnıe biz úshin asaý nápsiniń qalaýlaryn qanaǵattandyratyn ýaqytsha meken bolary anyq.

«Myqty bolsań, óz nápsińdi jeń» dep ósıet qaldyrǵan Hákim Abaı osyny meńzegen dep túsinemin. Alla Taǵala barshamyzdy týra joldan aıyrmasyn! Áýmın!

Kópen Ádilet
QMDB Jastar isi sektorynyń meńgerýshisi